Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – Twee weken legde ik de pen tijdelijk neer voor een hoognodige rustpauze. Nu ik het schrijven weer hervat is mijn verbijstering mogelijk nog groter dan begin deze maand. Mede door een tsunami aan tegenstrijdigheden is de toedracht van de mislukte staatsgreep van 15 juli jl. nog altijd een mysterie. Zeker voor hen die doorslaggevende bewijzen willen zien alvorens tot conclusies te komen.
De regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) en president Erdogan zeggen ervan overtuigd te zijn dat imam Fethullah Gülen de couppoging hoogstpersoonlijk orkestreerde, maar regeringsgezinde journalisten en aanklagers lijken zich bewust te zijn van het gebrekkige bewijs. Anders zouden zij daar waarschijnlijk niet voor trachten te compenseren door duistere kwesties uit het verleden tegen de Gülen-beweging in stelling te brengen.
Dink
Zo is er de moord op Hrant Dink. Deze Armeens-Turkse journalist werd in 2007 vermoord door Ogun Samast, een minderjarige ultranationalist. Samast werd daarvoor veroordeeld, maar daarmee was de zaak nog niet voorbij. Alom ontstond de indruk dat veiligheidsdiensten verantwoordelijk waren, omdat zij vooraf kennis hadden van de op handen zijnde aanslag en er het zwijgen toe deden.
Recentelijk werd een aantal gendarmeofficieren gearresteerd waarvan eerder al duidelijk was dat ze weigerden alarm te slaan over het complot tegen Dink.
Vier van de gearresteerde gendarmeofficieren worden zowel beschuldigd van lidmaatschap van een ‘terroristische organisatie’, als van ‘een poging om de constitutionele orde omver te werpen.’ De krant Sabah wist om wat voor ‘terroristische organisatie’ het gaat. Volgens dit regeringsgezinde dagblad gaf een rechter opdracht gaf tot de arrestatie van de vier verdachten omdat zij tot de Gülen-beweging zouden behoren.
Halavurt
De Gülen-beweging is eerder in verband gebracht met de moord op Dink. Alleen dan niet via de gendarme, maar via tot de beweging behorende politiefunctionarissen die informatie over het complot tegen de journalist achterhielden. Daar schreef ik al over in mijn boek De diepte van de Bosporus, dat verscheen in een tijd waarin de ruzie tussen Erdogan en Gülen al gaande was, maar nog aan beide kanten werd ontkend.
In De Diepte noemde ik Cem Halavurt, een advocaat die de nabestaanden van Dink vertegenwoordigt. Volgens Halavurt wisten zowel volgelingen van Gülen binnen de politie, als seculiere nationalisten binnen de gendarme van het complot tegen Dink. Dat niet werd ingegrepen kwam volgens Halavurt omdat aan beide kanten politieke voordelen werden herkend in het geval Dink werd vermoord.
Kücük
In het kader van de procedure rond Ergenekon gaven aanklagers behorend tot de Gülen-beweging vanaf 2008 opdracht tot de arrestatie van honderden seculiere militairen en burgers. Zij werden ervan beschuldigd deel te hebben genomen aan een samenzwering die tot de val van de coalitie tussen AKP en de Gülen-beweging had moeten leiden.
Tot de Gülen-beweging behorende media legden verbanden tussen Ergenekon en politieke misdrijven uit het verleden, waaronder de moord op Dink. Daar werd, zo stelde men, opdracht toe gegeven door Veli Kücük, de voormalige commandant van JITEM, een illegale afdeling van de gendarme die in de jaren negentig een hoofdrol voor zich opeiste binnen de beruchte diepe staat.
Kücük was een van de hoofdverdachten in de Ergenekon-zaak, al werd hij daarbij niet vervolgd voor zijn misdaden binnen de diepe staat.
Öz
In 2011 dook een foto op waarop Kücük te zien was samen met Ali Öz, een gendarmekolonel die in opspraak kwam wegens nalatigheid bij het doorgeven van informatie over het complot tegen Dink. Daarmee was het voor Gülens kranten bewezen dat een seculier-nationalistisch netwerk verantwoordelijk was voor de moord op Dink.
Kücük kreeg in het Ergenekon-proces levenslang aan de broek, maar kwam op vrije voeten nadat het conflict tussen Erdogan en Gülen in een oorlog was ontaard en eerstgenoemde opeens wel onder ogen wilde zien dat de aanklacht inzake Ergenekon uit niet meer bestond dan een samenzweringstheorie, die werd geschraagd door vervalst bewijs en namen van erkende slechteriken – zoals van Kücük.
Öz werd vervolgd voor nalatigheid ten aanzien van de moord op Dink en tot een (zeker voor Turkse begrippen) lage straf van een half jaar veroordeeld.
Recentelijk ging Öz echter nogmaals achter de tralies, want hij behoort tot de bovengenoemde gendarmeofficieren die in verband met de moord op Dink werden gearresteerd. Daardoor staat hij nu niet meer te boek als exponent van het seculier-nationalisme binnen de veiligheidsdiensten, maar als volgeling van Gülen!
Als Öz dan bij Gülen zit, hoe zit het dan met Kücük? Het valt op dat niemand hem nu noemt. De foto van Kücük en Öz lijken de Turkse media vooralsnog ook vergeten te zijn. Daarom open ik dit artikel er maar mee.
Güney
Jaren geleden schreef ik al over de verklaring van Tuncay Güney, de enigmatische kroongetuige in het Ergenekon-proces, over contacten tussen Gülen en Kücük. De voormalig gendarmegeneraal zou de imam bij gelegenheid zelfs van dienst zijn geweest.
Toch werd Kücük vanaf 2008 door de aanklagers van Gülen vervolgd. De vraag waar ik al jaren mee worstel is waar het fout ging tussen Gülen en Kücük.
Er zijn andere vragen. Nu lijkt Kücük van de aardbodem verdwenen, maar in de jaren van het Ergenekon-tribunaal, straalde Kücük een onduidelijke rust uit, die de indruk wekte dat hij zich zoveel mogelijk op de achtergrond wilde houden. Geen enkele keer vroeg hij het woord. Een groot verschil met anderen die destijds terechtstonden. Zoals de maoïstische kemalist Dogu Perincek. In tegenstelling tot Kücük legde hij lange verklaringen af in de rechtszaal.
Ik heb al vaker overwogen dat Kücük moet hebben geweten dat hij na zijn veroordeling tot levenslang niet lang meer gevangen zou zitten. Wellicht kwam ik daartoe omdat sommige misdadigers in Turkije er keer op keer in zijn geslaagd om de dans te ontspringen. De maffiabaas Sedat Peker, die momenteel optreedt als een van Erdogans propagandisten, is daar een goed voorbeeld van. Het valt te overwegen dat Kücük, om wat voor reden dan ook, tot dezelfde categorie criminelen behoort.
Krochten
Dat zwaar geboefte eenvoudig vrijuit kan gaan illustreert hoe grillig de krochten van de Turkse diepe staat zijn. Of beter, de diepe staten, want in werkelijkheid ging het zelden om een strak afgebakende structuur. In plaats daarvan heeft de diepe staat vaak bestaan uit een verzameling overlappende groepen die samen kunnen werken, maar elkaar naar het leven staan wanneer de omstandigheden daar aanleiding toe geven. Zo ging het in de jaren negentig en ik zie geen enkele reden om aan te nemen dat er na de komst van de AKP in 2002 veel is veranderd. De AKP heeft in tal van opzichten met het verleden afgerekend, maar opvallend genoeg niet met een aantal belangrijke aspecten daarvan ten aanzien van de diepe staat.
De structuren binnen de diepe staat kregen nieuwe eigenaren, maar werden nooit ontmanteld. Wellicht heeft de AKP er daarom nooit op aan heeft gedrongen om oud-premier Tansu Ciller te vervolgen voor haar rol bij de misdaden van de diepe staat in de jaren negentig. Daar zouden immers zaken bij aan het licht kunnen komen die ook van betekenis zijn ten opzichte van het heden.
Om soortgelijke redenen zal de AKP ervoor waken zich niet in de voet te schieten nu justitie de moord op Dink aan de Gülen-beweging koppelt. Als de gendarme en de politie wisten van een complot tegen Dink is er vervolgens immers de vraag in hoeverre de nationale inlichtingendienst MIT, en daarmee Erdogan, daar ook van op de hoogte was.
BBP
Tenslotte een kleine tip voor de regeringsgezinde media. Wanneer zij de Gülen-beweging de moord op Dink in de schoenen willen schuiven zouden zij er goed aan doen om bij het begin te beginnen en eens te kijken naar de achtergrond van Ogun Samast, de ultranationalist die Dink daadwerkelijk doodschoot.
Die achtergrond verwijst naar de islamistisch-ultranationalistische Grote Eenheidspartij (BBP). Toch is de BBP nooit verdacht geweest ten aanzien van de moord op Dink. De partijleiding ontkende simpelweg enige betrokkenheid en daarmee was de kous af. In de huidige omstandigheden is het wellicht echter aardig om eraan te herinneren dat BBP-oprichter Mushin Yazicioglu op zeer goede voet stond met Fethullah Gülen. Lijkt een schot voor open doel. Waarom niet?
Volg Peter Edel op Twitter
Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)
