Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – In een paar weken kan veel gebeuren, in een jaar nog veel meer. Na een iets langer dan geplande winterstop is het tijd om bij te praten.
Lira en groei
Begin 2015 stond de Turkse lira nog op 2,28 ten opzichte van de dollar, maar later viel de Turkse munteenheid naar een dieptepunt van 3,05. Vervolgens herstelde de lira zich tot rond de 2,92, wat 0,15 lager was dan de 2,77 die de Turkse Centrale Bank (TCB) voor het einde van het jaar voorspelde. Destijds kwam dat als erg somber over, maar achteraf beschouwd was het zelfs aan de optimistische kant.
De lira daalde ook ten aanzien van de euro. Begin 2015 verhield de lira zich 2,63 ten opzichte van de euro, om later in het jaar tot 3,46 te dalen. In december sloot het op 3,16. Vergeleken met een jaar geleden toch nog altijd een ruim verlies.
Naast de lira is de groei van de economie een graadmeter. In 2014 daalde de groei van de Turkse economie tot drie procent. De daarop volgende zomer toonde een opleving, maar de gemiddelde groei over 2015 zal waarschijnlijk wederom niet boven de drie procent uitkomen.
Drie procent is voldoende om banenverlies te voorkomen. Er kunnen zelfs nieuwe banen mee gecreëerd worden. Veel landen zouden er blij mee zijn. Voor een land met een jonge bevolking als Turkije, waar ieder jaar erg veel nieuwe werkzoekenden op de arbeidsmarkt komen, is drie procent echter onvoldoende om toenemende werkloosheid te voorkomen. Dit wordt geïllustreerd met de toename van het aantal jongere werklozen. Om die ontwikkleing laatste een halt toe te roepen heeft Turkije meer dan drie procent groei nodig.
Fed
De teruggelopen groei kent meerdere oorzaken. Om te beginnen het internationale economische klimaat, dat de laatste jaren ongunstiger is geworden voor opkomende economieën. Zeker voor de zwakkeren daaronder. Het feit dat Turkije daartoe wordt gerekend is deels een kwestie van beleid.
Tijdens de jaren van voorspoed voor de emerging economies kreeg een voorbereiding op slechtere tijden, in de vorm van economische hervormingen, weinig prioriteit in Turkije. Landen als Indonesië en India gingen daar verder mee en wapenden zich aldus tegen economische schokken.
De aanhoudende verwachting dat de Federal Reserve Bank de Amerikaanse rente ging verhogen zorgde in 2015 extra druk op de zwakkere opkomende economieën. Vorige maand verhoogde de Fed dan eindelijk de rente. Marginaal, maar kredietbeoordelaars sloten consequenties voor kwetsbare markten niet uit. Kort nadat de renteverhoging bekend was gemaakt begon in de VS het Christmas season, waardoor de eventuele gevolgen mogelijk nog niet helemaal tot uiting zijn gekomen.
Wel is al duidelijk dat de lira het nieuwe jaar met verlies begon. Ten opzichte van de dollar werd bij het verschijnen van dit artikel weer de 3,00 grens overschreden. Het laagste niveau in drie maanden. Dat heeft echter meer te maken met de toegenomen regionale instabiliteit.
Instabiliteit
De Turkse economie gaat gebukt onder hevige politieke instabiliteit, zowel in de regio als binnen de grenzen. Dat heeft een afschrikwekkend effect op buitenlandse investeerders. En aan buitenlandse investeringen is de Turkse economie zo verslaafd als een junk aan heroïne.
Mocht er het komende jaar zowel in binnen- als buitenland meer stabiliteit ontstaan, dan biedt dat enorme perspectieven voor de ontwikkeling van de Turkse economie. De meest recente ontwikkelingen stellen echter alleen maar meer instabiliteit in het vooruitzicht. Wat dat betreft begon het jaar veelzeggend, met de onthoofding van de sjiitische leider Nimr al-Nimr op 2 december in Saoedi Arabië. Het al veel langer bestaande sektarische conflict tussen het sjiitische Iran en het soennitische Saoedi Arabië escaleerde als gevolg daarvan.
Het duurde drie dagen, maar daarna sprak de Turkse vicepremier Kurtulmus zich uit tegen de doodstraf voor Nimr al-Nimr. Daarnaast riep het Turkse ministerie van Buitenlandse Zaken Iran en Saoedi Arabië op tot kalmte. In die verklaring werd alleen Iran veroordeeld en trof Saoedi Arabië geen blaam.
Nimr al-Nimr werd geëxecuteerd kort nadat President Erdogan Saoedi Arabië bezocht. Hij kwam daar met koning Salman de oprichting overeen van een ‘strategische samenwerkingsraad’, die gericht is op Syrië, maar alles met Iran te maken heeft.
Eerder sloot Ankara zich al aan bij een door Saoedi Arabië geïnitieerde alliantie tegen terrorisme. Die heet zich tegen de Islamitische Staat te richten, maar kent alleen soennitische landen als leden. Erdogan ontkende dat het om een soennitische alliantie gaat. Waarnemers lieten zich daardoor niet om de tuin leiden en zien vooral een anti-sjiitisch en tegen Iran gericht soennitische coalitie.
Over de rol van Turkije binnen de alliantie met Saoedi Arabië heerst onduidelijkheid. Op 16 december jl. verklaarde de woordvoerder van het ministerie van Buitenlandse Zaken, Tanju Bilgic, dat Turkije niet betrokken zal zijn bij het militaire aspect ervan. Recentelijk zei buitenlandminister Mevlüt Cavusoglu echter dat Turkije er in alle opzichten zijn aandeel in zal nemen.
Emre
Toch zou het te ver gaan om te stellen dat Turkije ten aanzien van Iran volledig de kant van Saoedi Arabië kiest. Een belangrijk punt is dat Turkije nog altijd een energieovereenkomst met Iran kent, waardoor het dat land niet te veel tegen de haren in zal willen strijken. Bovendien zijn er de verschillen tussen Turkije en Saoedi Arabië. Ankara schaart zich achter de Moslimbroederschap, terwijl die islamitische beweging door Riyad tot vijand werd verklaard.
Er verscheen een interessante column in de regeringsgezinde Turkse krant Yeni Safak. Volgens columnist Akif Emre besloot Saoedi Arabië Nimr al-Nimr een kopje kleiner te maken om ‘gecontroleerde spanningen’ in het gebied te doen ontstaan. Verder schreef Emre:
‘Het feit dat Saoedi Arabië een coalitie is begonnen tegen IS, die op zichzelf het resultaat is van een benadering gebaseerd op de Saoedi-ideologie, is strategische ironie.’
Volgens Emre dient Turkije ervoor te waken om ‘op de schoot van de alliantie te gaan zitten’ of om partij te kiezen tussen Iran en Saoedi Arabië. Deze niet onverstandige visie benadrukt het dilemma in en rond de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) over de ontstane situatie.
TAK
Naast de regionale instabiliteit is er de oorlog in het Zuidoost Turkije met de PKK. Er wordt de laatste tijd gesproken over een ‘vernietigingsplan’, waarbij Ankara inspiratie zou hebben geput uit het harde optreden van de regering op Sri Lanka tegen de Tamil Tigers.
Het is echter een illusie om te denken dat Turkije met een niet eerder vertoonde hardhandigheid een definitief einde kan maken aan de opstand. Zeker, er zullen onder de PKK-jongeren veel doden vallen, terwijl de burgerbevolking een hoge tol zal betalen, maar dat maakt de kans alleen maar groter dat de PKK het strijdtoneel naar westelijk gelegen steden zal verplaatsen.
Sterker nog, er zijn tekenen dat met dat laatste al is begonnen. Voor de aanslag op Istanbuls luchthaven Sabiha Gökcen van 23 december jl. namen de Koerdische Vrijheidshavikken (TAK) de verantwoordelijkheid op zich. Over TAK wordt aangenomen dat ze in 2003 voor aanslagen in grote steden werd opgericht door de PKK-leiders Bayrik, Duran en Karasu.
In 2010 en 2011 pleegde TAK aanslagen in Istanbul en Ankara. Later zou het tot afstand met de PKK zijn gekomen, maar het is de vraag of daar nog sprake van is. Het is zelfs de vraag of TAK nog bestaat. Het zou nu ook een verschijningsvorm van de PKK kunnen zijn.
Als TAK nieuw leven werd ingeblazen door de PKK heeft dat alles te maken met westerse erkentelijkheid voor haar strijd in Irak en Syrië tegen de Islamitische Staat (IS). Je zou zelfs kunnen zeggen dat het westen in die zin afhankelijk is geworden van de PKK.
De PKK hoopt dat het westen in ruil voor de inzet tegen IS politieke steun zal geven aan Koerdische autonomie. Het is zeer de vraag of het daarvan komt, maar met aanslagen in Istanbul zou de PKK de verstandhouding in ieder geval verpesten. Een proxy waar geen directe banden mee gelegd kunnen worden biedt in dat geval uitkomst.
Bij de aanslag op Sabiha Gökcen deed TAK geen moeite om willekeurige slachtoffers te voorkomen, wat begrepen kan worden als een reactie op de burgerslachtoffers in Zuidoost Turkije.
Verder viel op dat de aanval werd uitgevoerd met mortiergranaten. Een symbolisch element, aangezien de Turkse strijdkrachten mortieren gebruiken bij aanvallen op Koerdische steden. Met mortieren kan bovendien luchtverkeer worden aangevallen. In de onheilspellende laatste zin van de verklaring waarin TAK de verantwoordelijkheid opeiste voor de aanval op Sabiha Gökcen werd daar een boodschap over afgegeven:
‘Voortaan kunnen de AKP en haar collaborateurs niet meer comfortabel in hun fascistische dictatuur en hun stad wonen. Vanaf nu nemen wij geen verantwoordelijk voor de veiligheid van internationale luchtlijnen naar Turkije, of voor buitenlandse toeristen.’
Het spreekt voor zich dat aanslagen in grote steden, en met name op de daar gelegen toeristencentra, tot veel extra instabiliteit leiden. Met name voor de Turkse toeristenindustrie zou de schade enorm zijn, wat dan zeker een negatieve uitwerking op de economie zal hebben.
Hitler
Zoals aan het begin van dit artikel werd gesteld kan in een jaar veel veranderen. Wat niet veranderde is het fanatisme waarmee president Erdogan voor een presidentieel systeem pleit. Voorafgaand aan de verkiezingen van 1 november hield hij zich daar uit strategische overwegingen over op de vlakte, maar nadien trok hij er wederom alle registers over open.
Erdogan maakte een uitglijder van jewelste toen hij in een verkooppraatje over het presidentieel systeem op nazi-Duitsland en Hitler wees. Daar ging het toch goed, waarom dan niet in Turkije? Zo klonk het.
Wat bezielde Erdogan? Moet hem uitgelegd worden dat iedere positief getinte verwijzingen naar Hitler de westerse wereld op de kast jaagt? Of wil hij graag met Hitler vergeleken worden? Gebeurde al vaker. Zelfs Erdogans eigen adviseur, Yigit Bulut, deed dat voor diens ‘bekering’.
In geschiedkundig opzicht was de uitlating van Erdogan een al even grote flater, want nazi-Duitsland kende nimmer een presidentieel systeem. Hitler kwam aan de macht binnen een parlementair systeem voordat hij Duitsland in een dictatuur veranderde.
Voor de Turkse oppositie werd het zo een eenvoudig inkoppertje om te veronderstellen dat een dictatuur a la Hitler precies is wat Erdogan zich bij een presidentieel systeem voorstelt.
Kortom, een domme zet, die Erdogan onder geen enkele omstandigheid iets op kon leveren.
Nieuwe verkiezingen
Over de door Erdogan begeerde overgang van een parlementair naar een presidentieel systeem zullen we dit jaar sowieso meer gaan horen. Vooralsnog is er echter het feit dat het de AKP aan zetels ontbreekt om op eigen houtje op te kunnen roepen tot een referendum over een nieuwe grondwet waarmee een presidentieel systeem mogelijk wordt.
Medewerking van een van de oppositiepartijen voor een referendum ligt erg lastig. De oppositie wil zeker een nieuwe grondwet (al zullen daar onder de drie partijen zeker verschillende ideeën over bestaan…) en misschien zelfs een presidentieel systeem als daar voldoende democratische waarborgen voor geboden worden. Maar of ze een supermachtig presidentschap willen accepteren waarmee Erdogan zonder veel democratische controlemiddelen kan heersen is een ander verhaal.
Er wordt over een ander scenario gefluisterd: nieuwe verkiezingen. De AKP zal daar meer dan ooit voor te vinden zijn. Komt het zo ver dan zal wederom alles om de pro-Koerdische Democratische Volkspartij (HDP) draaien.
De leider daarvan, Selahattin Demirtas, trachtte vorig jaar nog een breekbare weerstand vol te houden tegen de PKK, maar daar is nu niets meer van te merken. Oproepen tot een wapenstilstand aan de PKK blijven uit. In plaats daarvan dringt Demirtas volop aan op autonomie voor de Koerdische gebieden. Ook hij lijkt nu de wind in de rug te voelen van de westerse afhankelijkheid van de PKK ten aanzien van IS.
Demirtas’ nadruk op autonomie kwam hem bij Erdogan op de beschuldiging van ‘verraad’ te staan. De president wil de HDP-leiders van hun immuniteit laten beroven, waardoor vervolging mogelijk wordt.
In de jaren negentig werden de leiders van een voorloper van de HDP, de Democratische Arbeiderspartij (DEP), vervolgd wegens ‘lidmaatschap van een terroristische organisatie’. Vier van hen gingen tien jaar naar de gevangenis. Het vuur van de burgeroorlog in het Zuidoosten laaide daardoor zwaar op. Heel goed mogelijk dat vervolging van de HDP-leiders tot een herhaling hiervan leidt. Is dat wat Erdogan wenst?
Kiesdrempel
Maar ook als vervolging van haar leiders uitblijft is de HDP nog niet uit de zorgen. Zeker las het inderdaad tot nieuwe verkiezingen komt. Door autonomie voorop te plaatsen heeft Demirtas veel krediet verspeeld. Vooral Turkse HDP-stemmers tonen zich daar teleurgesteld over en zonder hen wordt het moeilijk voor de HDP om de kiesdrempel van tien procent te halen. Bij de verkiezingen op 1 november was het al met de hakken over de sloot, maar nu zou de HDP nog minder stemmers op haar had kunnen hebben.
Lukt het niet om de kiesdrempel te halen dan verdwijnt de HDP uit het parlement en gaan haar stemmen en zetels naar de AKP. De AKP haalt dan zeker de 330 zetels die nodig zijn voor een referendum; mogelijk zelfs de tweederde meerderheid waarmee zonder volksraadpleging een nieuwe grondwet ingevoerd kan worden.
De Turken maar net zo lang naar de stembus laten gaan totdat Erdogan zijn zin krijgt? In democratisch opzicht kan er natuurlijk onmogelijk iets tegen verkiezingen worden ingebracht. Maar overdaad schaadt. Met andere woorden, die snel op elkaar volgende verkiezingen kunnen in het buitenland opgevat worden als een signaal (of bevestiging) hoe droef het gesteld is met de Turkse democratie.
Doet dat er toe? Heel weinig voor de medestanders van de AKP. Voor hen is Turkije in economisch, militair en politiek opzicht nu zo machtig dat het maling kan hebben aan wat anderen denken.
Gelukkig Nieuwjaar Turkije…
Volg Peter Edel op Twitter
Peter Edel is schrijver van de Diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)
