Angela Merkel in Turkije (COLUMN)

Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – Afgelopen zondag trok de Duitse bondskanselier Angela Merkel naar Turkije, om daar te praten over de opvang van Syrische vluchtelingen. Koren op de molen voor medestanders van president Erdogan en diens Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP). Voor hen bracht Merkel een onderdanige blijk van respect aan het onder Erdogans bezielende leiding tot een machtig land herrezen Turkije.

Deze visie vloeit voort uit een mix van nationalisme, xenofobie, paranoïde denkbeelden, revanchegedachten en overgecompenseerd minderwaardigheidsgevoel, maar heeft niets met de werkelijkheid van de internationale politiek te maken.

Merkel werd in essentie naar Turkije gedreven door de bijzondere geografische positie van het land, dat het in dit geval geschikt maakt voor de opvang van vluchtelingen uit Syrië. Had in principe ook kunnen gebeuren als een andere partij het voor het zeggen had gehad in Ankara.

Het is niet voor het eerst dat westerse leiders door nogal plotselinge ontwikkelingen in een situatie terechtkomen waarin ze zich gezien de ligging van Turkije afhankelijk van dat land weten. Gedurende de Koude Oorlog gebeurde dat ook. Het tonen van respect voor Turkse leiders is daar een consequentie van, al ging dat er met Merkel nogal oppervlakkig aan toe.

Open brief

Een groep van honderd Turkse intellectuelen ondertekende een open brief aan Merkel, waarin zij er op gewezen werd dat haar bezoek, zo kort voor de verkiezingen op 1 november, als een steunbetuiging aan de AKP kon worden geïnterpreteerd.

Het is op het ironische af dat uitgerekend Merkel deze kritiek ten deel viel. Het is namelijk algemeen bekend dat Erdogan, premier Davutoglu en hun AKP niet tot haar favorieten behoren. Bovendien is ze geen voorstander van Turks EU-lidmaatschap.

Dat Merkel toch naar Turkije vloog toont de mate waarin Europese leiders het water aan de lippen staat over de vluchtelingen uit Syrië. Merkel staat daar in eigen land danig over onder druk. Het duurt weliswaar nog twee jaar voordat er weer algemene verkiezingen in Duitsland zijn, maar gezien de uitzichtloze situatie in Syrië is het duidelijk dat de vluchtelingencrisis nog lang kan duren. Dus beter om nu al te redden wat er te redden valt.

Daarom toonde Merkel zich geïnteresseerd in het Turkse voorstel om in ruil voor concessies, zoals over EU-lidmaatschap en versoepeling van visumregels voor naar Europa reizende Turken, meer Syrische vluchtelingen op te vangen.

Grieks Cyprus

Het werd een tegenstrijdige en zelfs hypocriete vertoning van Merkel. Ze kon haar afkeer van Erdogan & Co. niet echt verhullen, hield krampachtig vast aan haar bezwaren tegen volwaardig Turks EU-lidmaatschap, maar was tegelijkertijd bereid om bij andere EU-lidstaten te pleiten voor heropening van gesloten onderhandelingspunten rond toetreding.

Aan dat laatste zal ze een hele klus hebben, vooral wat betreft Grieks Cyprus, een land dat ze ook specifiek noemde. Cyprus werd in 1974 door de Turkse strijdkrachten bezet en sindsdien (in feite al daarvoor) houdt de verstandhouding tussen het Griekse deel van het eiland en Turkije op z’n zachtst gezegd niet over.

Toen de EU in 2006 acht onderhandelingspunten met Turkije bevroor, zorgden de Grieks Cyprioten ervoor dat er nog eens zes andere op slot gingen. Grieks Cyprus werd destijds lid van de EU en kon sindsdien zijn vetorecht gebruiken om punten van onderhandeling gesloten te houden.

Of Merkel hier verandering in kan brengen is de vraag. Op 19 oktober verklaarde de Grieks Cypriotische buitenlandminister Ioannis Kasoulides in ieder geval dat Grieks Cyprus onder de huidige omstandigheden zijn standpunt over de gesloten onderhandelingspunten met Turkije niet zal herzien.

Kasoulides zegt vooral problemen te hebben met het hervatten van onderhandelingen over rechtelijke macht, basisrechten, vrijheid en veiligheid. Punten waar ook in andere EU-landen veel bedenkingen over bestaan ten aanzien van Turkije.

Status

Ondertussen blijven er vluchtelingen uit Syrië komen, die door Jordanië, Libanon en Turkije opgevangen worden, terwijl de EU-landen zich aan hun verantwoordelijkheid onttrekken. Wat betreft dat laatste blijft Turkije absoluut een punt houden.

Het liefst zou men in de EU zien dat vluchtelingen die al in West-Europa zijn gearriveerd voor opvang naar Turkije (terug)gaan. Maar hoeveel onder hen zullen daar voor voelen? Het is niet zonder reden dat Turkije vaak door hen wordt gezien als een tussenstation op weg naar de EU.

De redenen liggen voor de hand. In de EU krijgen vluchtelingen een status die de landen waar ze terechtkomen verplicht hen van onderdak en levensonderhoud te voorzien. In Turkije ligt dat anders. Daar hebben Syriërs de status van gast, wat betekent dat ze in principe geen rechten hebben en afhankelijk zijn van gunsten. Ze kunnen weliswaar in vluchtelingenkampen terecht, maar dat velen daar niet blijven en over het land uitzwermen is veelzeggend. De opvang in de Turkse kampen is weliswaar beter geregeld dan in Jordanië en Libanon, maar de vluchtelingenkampen raken overvol.

De laagst gesitueerde Syriërs zijn vaak al direct op bedelen aangewezen als ze de vluchtelingenkampen achter zich laten. Anderen weten van spaargeld te overleven, maar als dat opraakt moeten ze op een andere manier in hun levensonderhoud voorzien. Sommigen hebben geluk. Jongeren bijvoorbeeld, die omdat ze Arabisch spreken wel eens welkom zijn om te werken in Turkse hotels, waar men de laatste jaren steeds meer gasten uit Arabische landen ontvangt.

Verder slagen Syriërs erin om zich ver onder het minimumloon als arbeidskracht te verhuren aan Turkse ondernemers. Dat leidt tot niet geringe ergernis bij Turken, onder wie de werkloosheid door de teruglopende economie is toegenomen, vooral onder jongeren.

PEW

Natuurlijk, de Turkse gastvrijheid is spreekwoordelijk, maar dat aan alles een einde komt blijkt uit diverse geweldsincidenten tegen Syriërs over de laatste jaren. Een in het voorjaar door het Amerikaanse onderzoekscentrum PEW uitgevoerde opiniepeiling in Turkije wees verder uit dat 67 procent van de ondervraagden meent dat er minder vluchtelingen toegelaten zouden moeten worden.

Zij die menen dat het zo’n vaart niet loopt met ongastvrije gevoelens ten opzichte van vluchtelingen stellen dat geen van de partijen hier een issue van maken bij de verkiezingen. Dat is waar. Het is echter de vraag of dat ook zo zou zijn als Turkije niet in de ban werd gehouden door de aanslagen van de Koerdische PKK en van de Islamitische Staat (IS), alsmede door een president die tot het uiterste gaat om te ontkomen aan vervolging wegens corruptie.

Er speelt nu eenmaal zoveel in Turkije dat kwesties die in Europese landen volledige politieke aandacht krijgen hier in de schaduw staan.

(Zo weegt de loonsituatie van arbeiders bijvoorbeeld evenmin zwaar in de aanloop naar de komende verkiezingen. Althans, niet voor de oppositiepartijen. De AKP maakt er een punt door hogere minimumlonen te beloven. Die partij kan momenteel nu eenmaal goed afleidingsmanoeuvres gebruiken. Dit programmapunt werd overgenomen van de Republikeinse Volkspartij (CHP), die er voorafgaand aan de verkiezingen van 7 juni campagne mee voerde, en wat toen door de AKP als onrealistisch werd afgedaan).

Containersteden

Een waarnemer van de Turkse politiek met veel contacten in Ankara sprak met vertegenwoordigers van de AKP over de vluchtelingenstroom en vroeg naar de strategie van de regering daaromtrent. Hij kreeg als antwoord dat er voor de opvang prachtige containersteden gebouwd zullen worden.

Dat laatste zal best, maar als daar vluchtelingen gehuisvest worden die eerder naar Europa wisten te komen, is het de vraag of zij daar niet alsnog naartoe proberen te vertrekken. Uitgebreide grensbewaking kan dan als maatregel onvoldoende blijken te zijn.

Met andere woorden, een overeenkomst met de EU kan ertoe leiden dat vluchtelingen onder dwang vastgehouden worden op een of meerdere plaatsen, om te voorkomen dat ze niet naar westelijke streken proberen te trekken. Mochten de problemen met de vluchtelingen in de Turkse samenleving toenemen dan kan dat een aanvullende reden daartoe worden.

Oppositieleider Kemal Kilicdaroglu van de CHP gebruikte het woord ‘concentratiekampen’ al. Klinkt erg overdreven, maar het staat niet helemaal op zich, want in september luidde Amnesty International de noodklok over een groep vluchtelingen die onder dwang werd vastgehouden in Turkije. Die kant moet het dus niet verder op gaan. Maar welke kant dan wel?

Nadat de zojuist genoemde waarnemer van de Turkse politiek van AKP-vertegenwoordigers te horen had gekregen over prachtige containersteden, vroeg hij hoe de strategie van de regeringspartij er voor de langere termijn uitziet ten aanzien van vluchtelingen. Op die vraag volgde een lange en akelige stilte…

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)