Istanbul/Peter Edel (ANALYSE) – Tijdens zijn recente bezoek aan Bahrein zei de Turkse president Recep Tayyip Erdogan dat Iran op basis van ‘Perzisch nationalisme’ voornemens is om Syrië en Irak op te splitsen. Zijn buitenlandminister Mevlüt Cavusoglu gooide olie op het vuur met de bewering dat Iran tracht om Syrië en Irak in twee sjiitische landen te transformeren.
Teheran reageerde als door een wesp gestoken. Daar herinnerende men er aan dat Iran zijn steun betuigde aan Ankara na de mislukte staatsgreep van 15 juli vorig jaar. Stank voor dank, vond buitenlandminister Mohammed Cevad Zarif van Iran.
Machtsvacuüm
Uiteraard gaat het hier voor een belangrijk deel om het machtsvacuüm dat in delen van Syrië en Irak zal ontstaan naarmate de Islamitische Staat (IS) verder terug wordt gedrongen. Dat er echter meer gaande is bleek uit commentaren in Yeni Safak, het dagblad dat sterk sympahiseert met de in Turkije regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkelende (AKP). Daar kwam de uithaal van Erdogan en Cavusoglu in het kader te staan van vermeende plannen in Teheran om een militaire aanval op Saoedi Arabië te openen. Yeni Safak-hoofdredacteur Ibrahim Karagül suggereerde zelfs dat Iran van plan is om Mekka te veroveren.
Op de achtergrond van het door Karagül gelegde verband met Saoedi Arabië speel de economie van Turkije. Hoewel sommige medestanders van de AKP het stug blijven ontkennen, staat de Turkse economie het water aan de lippen. Investeringen uit het westen zijn fors teruggelopen, waardoor Turkije dringend behoefte heeft aan hot money uit andere richtingen.
Saoedi Arabië
De Turkse hoop lijkt vooral gevestigd te zijn op investeringen uit Saoedi Arabië. Bovendien zou het snel gegroeide militair industrieel complex in Turkije graag meer naar dat land afzetten. Riyad moet dus gepaaid worden. Tijdens zijn recente bezoek aan de golfstaten ging Erdogan dan ook echt niet alleen naar Saoedi Arabië voor een pelgrimstocht.
Erdogan tracht in te spelen op de tegenstelling tussen Iran en Saoedi Arabië. Een grotere vijand van Iran dan Saoedi Arabië is er niet. Dus wie bij de Saoedi’s een wit voetje wil halen doet dat bij voorkeur door een rel met Teheran uit te lokken.
Voorlopig gaat deze manoeuvre overigens alleen maar ten koste van de economie in Turkije, want de Turkse economieminister Nihat Zeybekci werd door de plotseling ontstane crisis gedwongen om een streep te zetten door een handelsconferentie met Iran die voor 25 februari op het programma stond. Een bittere pil voor Turkse ondernemers die hopen meer aan Iran te kunnen verdienen.
Trump
Verder hoopt Erdogan dat ruzie met Iran en een betere verstandhouding met Saoedi Arabië zijn band met de Amerikaanse president Donald Trump zal versterken. Dat diens voorganger een nucleaire overeenkomst met Iran stimuleerde, waardoor een einde kwam aan de westerse boycot, werd in Riyad met lede ogen aangezien.
Trump wil de situatie terugdraaien, waarmee hij niet alleen handen op elkaar krijgt in Israël, maar zeker ook in Saoedi Arabië. De nieuwe ruzie tussen Ankara en Teheran past perfect in dit plaatje.
Turkije-Rusland
Erdogans sneer naar Teheran zal in Moskou veel minder in de smaak zijn gevallen. Iran is een belangrijke partner voor Rusland, met name ten opzichte van Syrië, waar beide het regime van president al-Assad steunen.
De relatie tussen Turkije en Rusland ging de laatste jaren van het ene naar het andere uiterste. Een paar jaar geleden was de verstandhouding goed en bestond er hoop op dat de handelsbetrekkingen fors uitgebreid konden worden. De positie van de Russische president Poetin ten aanzien van Iran kon weliswaar niet op Erdogans instemming rekenen, maar beide besloten to agree tot disagree.
Dit inzichtelijke verschil kon Erdogan er dan ook niet van weerhouden om te zinspelen op volwaardig lidmaatschap voor Turkije van de Shanghai Cooperation Organization (SCO), een samenwerkingsverband tussen onder andere China en Rusland dat (overigens niet geheel terecht) als tegenhanger wordt beschouwd van de EU en de NAVO. ‘Take me to Shanghai’ zei Erdogan destijds tegen Poetin.
Gevechtsvliegtuig
In november 2015 ontstond een ongekende crisis tussen Turkije en Rusland nadat de luchtmacht van Turkije een Russisch gevechtsvliegtuig had neergeschoten omdat het kort het Turkse luchtruim schond. De crisis had onder andere tot gevolg dat de banden tussen Rusland en de door Ankara gehate Koerdische Democratische Eenheidpartij (PYD) in Syrië beter werden.
Het geschil tussen Rusland en Turkije werd vorig jaar aan het begin van de zomer bijgelegd, al gaat het te ver om te stellen dat het Erdogan en Poetin weer grote vrienden werden. Toch stond Rusland toe dat Turkije een paar maanden later een militaire operatie in Syrië begon om onder het voorwendsel van het bestrijden van IS te voorkomen dat er aansluiting ontstond tussen twee door milities van de PYD gecontroleerde gebieden.
Blik op Washington
Aan de betrekkingen tussen Rusland en de PYD kwam desondanks geen einde. Zo staat Rusland nog steeds toe dat de PYD een kantoor heeft in Moskou, en eerder deze maand vond er zelfs een Koerdisch congres plaats in de Russische hoofdstad.
Aanvankelijk nam Erdogan de Russische banden met de PYD voor lief, omdat hij er meer belang aan hechtte de Russen tegen de Amerikanen uit te kunnen spelen. De komst van Trump in het Witte Huis veranderde echter veel. Erdogan vestigde de blik daardoor weer op Washington, waar Poetin zich enorm aan stoorde.
9 februari incident
In deze context moet volgens velen het incident op 9 februari worden opgevat, waarbij vier Turkse militairen in Syrië om het leven kwamen bij een Russische luchtaanval. Volgens Moskou was het een ‘vergissing’ maar vrijwel niemand geloofde dat in Turkije. Over het algemeen wordt daar aangenomen dat Poetin aldus de waarschuwing afleverde dat Erdogan het niet in het hoofd moet halen in zee te gaan met Trump.
De verstandhouding tussen Turkije en Rusland verslechtert de laatste tijd dus zienderogen. De gevoelens daaromtrent in Ankara werden goed onder woorden gebracht in een artikel van de commentator Hasan Basri Yalcin op de website van het nauw aan de Turkse staat verbonden persagentschap Anadolu. Yalcin beschuldigt Rusland ervan Turkije met de PYD te ‘chanteren’. Over het incident op 9 februari gebruikte Yalcin de woorden, ‘per ongeluk’, maar net zoals hier tussen aanhalingstekens.
Raqqa
Deze week gaat naar verwachting erg belangrijk worden in dit geheel. Trump verwacht namelijk op 28 februari een rapport van het Pentagon over de te verkiezen aanpak van IS in Raqqa, het Syrische hoofdkwartier van de apocalyptische jihadisten.
Turkije deed de VS een voorstel over samenwerking in dit verband, maar stelde daarbij de voorwaarde dat de milities van de PYD er niet aan deel zullen nemen.
Het leek er eerder al niet op dat Trump er voor voelde om in te stemmen met deze voorwaarde. Daarvoor hecht hij te veel waarde aan de expertise van de Koerdische milities inzake de bestrijding van IS. Het Pentagon zal daar naar verwacht bij aansluiten.
Autonoom Koerdische gebied
Ter compensatie bood Trump assistentie aan bij de oorlog die Turkije tegen de Koerdische PKK voert. Dat wil zeggen, wat betreft het PKK-bolwerk in de Kandil-bergen van Noord-Irak. Daarnaast verzekert Trump Ankara ervan dat hij niet achter het ontstaan van een autonoom Koerdisch gebied in Noord Syrië staat. Dat zal zeker in de smaak vallen bij Erdogan, al is daarmee nog niet gezegd dat hij akkoord zal gaan met deelname van de PYD bij de bevrijding van Raqqa.
Er is echter een ander scenario denkbaar, want het wordt de vraag hoe veel zin de PYD er nog in heeft om zich bij Raqqa in te zetten. Niet alleen omdat Trump geen steun zal verlenen aan een autonoom Koerdisch gebied, maar ook omdat de Turkse strijdkrachten en hun jihadistische bondgenoten van het Vrije Syrische Leger (VSL) de aansluiting van de twee door de PYD gecontroleerde Syrische gebieden doeltreffend in de weg is gaan staan. Op deze manier valt er door deel te nemen aan de op handen zijnde slag bij Raqqa weinig meer te winnen voor de PYD.
NAVO
Zeker als het aldus loopt zal er tot groot verdriet van Rusland geen reden meer voor Turkije zijn om een samenwerking met de VS in Syrië af te wijzen. De eerder genoemde, overduidelijk AKP-gezinde commentator op de website van het Anadolu persagentschap, Hasan Basri Yalcin, liep op dit schema vooruit, door het belang van het Turkse NAVO-lidmaatschap te benadrukken.
Dat laatste is uitermate frappant. Omdat AKP-parlementslid Samil Tayyar de NAVO eind vorige maand nog een ‘terroristische organisatie’ noemde. En omdat Turkije nu volop bezig is NAVO-partner Griekenland te tergen. Maar vooral ook omdat de AKP na de couppoging van vorig jaar veel militairen uit de strijdkrachten verdreef die in NAVO-verband functioneerden.
Zij werden niet alleen vervangen door islamisten, maar ook door antiwesterse elementen die vaak sympathiek tegenover Rusland staan. Dat Erdogan dit toestond verraadt het irrationele karakter van zijn beleid ten voeten uit.
Gülen
Een van de grootste fouten uit Erdogans carrière was om de beweging rond imam Fethullah Gülen vrij spel te geven binnen de Turkse staat, nadat de AKP in 2002 aan de macht was gekomen.
Zoals bekend pakte dat uiteindelijk in het nadeel van de AKP uit. Over de vermeende betrokkenheid van Gülen en zijn volgelingen binnen de strijdkrachten bij de couppoging van vorig jaar hebben we het hier maar niet, want daarover nemen de vragen toe, terwijl de antwoorden uitblijven. Het is daarentegen volstrekt duidelijk dat de Gülen-beweging de AKP eind 2013 schade berokkende door die aan de schandpaal te nagelen via onthullingen over corruptie. Electoraal beschouwd kon de AKP door de toepassing van een stelsel aan vernuftige samenzweringstheorieën dan voorkomen dat dit akkefietje veel schade veroorzaakte, maar in internationaal opzicht leidde het tot reputatieverlies voor de Turkse rechtsstaat die Erdogan & Co. noch de economie van Turkije konden gebruiken.
Spel
Erdogans beslissing om een Russische vijfde colonne binnen de Turkse strijdkrachten toe te staan bevestigt de vaak gehoorde stelling waarin hij door zijn narcistische trekken niet in staat is om van zijn fouten te leren. Eens te meer heeft hij immers kringen in de kern van de staat opgenomen, die zich in dit geval tegen hem kunnen keren naarmate de betrekkingen tussen Turkije en Rusland verder verslechteren. Gezien de sterk wisselende relaties tussen beide landen was dat laatste goed voorspelbaar, maar Erdogan lijkt de realistische mogelijkheid totaal te zijn ontgaan. Geen ezel stoot zich twee keer aan dezelfde steen, maar toch zit Turkije nu wederom met een paard van Troje in de maag. Al zit er dit keer geen imam in dat paard, maar een Kozak…
De combinatie van dat laatste met de hernieuwde blik van Ankara richting Washington zorgt voor een explosief mengsel met het risico op grotere consequenties dan die van Erdogans oorlog met Gülen. Het is lastig om te voorzien wat voor vorm het dit keer zou kunnen krijgen, maar het decor van de toegenomen spanningen tussen de VS en Rusland belooft weinig goeds.
Kortom, Erdogan moet het knap spelen wil hij niet zijn trekken thuis krijgen van zijn spel om Turkije tussen twee supermachten heen en weer te laten kaatsen. Wellicht verklaart dit de bij hem gesignaleerde vrees voor een volgende staatsgreep, al kan die ook langs andere wegen worden uitgelegd. Daarover echter meer in een volgend artikel.
Volg Peter Edel op Twitter
Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)
