Coalitie, of nieuwe verkiezingen?

Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – Als de laatste tijd een woord vaak valt in Turkije dan is het ‘coalitie’. Al ver voor de verkiezingen gaf de Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) regelmatig te kennen het vooral een vies woord te vinden. In haar campagne werden de onstuimige jaren negentig als bewijs geleverd voor het kwaad van de coalitie.

Er heersten in de negentiger jaren zeker chaotische toestanden. Dat kwam echter niet zo zeer omdat regeringen destijds uit meerdere partijen bestonden, maar omdat de politiek coalities aanging met strijdkrachten, politie, binnen- en buitenlandse inlichtingendiensten en extreemrechtse georganiseerde misdaad.

Het woord coalitie kent nu eenmaal meerdere definities…

Toen de AKP in 2002 aan de macht kwam brak een nieuw tijdperk aan. Geen coalitieregeringen meer, maar de coalities bleven. Zoals de coalitie tot een paar jaar geleden van de regering met de beweging rond imam Fethullah Gülen. Of de coalitie van de AKP-elite met bouwondernemers die in ruil voor bepaalde privileges ‘donaties’ afstonden aan stichtingen behorend tot president Erdogans familieleden.

Grondwet

De omslag kwam op 7 juni. De verkiezingen op die dag hadden tot gevolg dat de AKP de meerderheid in het parlement verloor en zich voor het eerst in haar bestaan geconfronteerd zag met de dreiging van een coalitie volgens de definitie die normaal gesproken in de politiek aan het woord verbonden is.

Hoewel het aftasten tussen de partijen vorige week al begon, zullen pogingen om tot een coalitie te komen officieel pas van start gaan als de definitieve verkiezingsuitslag bekend wordt en de volksvertegenwoordigers beëdigd zijn.

In de grondwet staat de taak van de president in deze nauwgezet omschreven. Hij dient de leider van de grootste partij opdracht te geven tot de vorming van een regering. Slaagt die daar niet in, dan krijgt de leider van de op een na grootste partij dezelfde opdracht. Is er na 45 dagen nog geen regering, dan zal de president nieuwe verkiezingen uitschrijven.

Ontmoeting

Dat president Erdogan het niet wil laten bij deze beperkte taak bleek al toen hij direct na de verkiezingen een gesprek had met Deniz Baykal, de voormalige leider van de Republikeinse Volkspartij (CHP).

Volgens Erdogan kan hij verder gaan dan zijn in de grondwet omschreven taak. Er is, zo stelt hij, nu een ‘Nieuw Turkije’ en het is logisch voor hem dat daar ‘nieuwe regels’ aan verbonden zijn. Hij meent zo te zien dat de grondwet daar ondergeschikt aan is. Met democratie heeft dat niets te maken, zolang die nieuwe regels niet zijn bekrachtigd via een referendum. Maar goed, we kennen de president dan ook niet als iemand die erg veel prioriteit geeft aan democratie.

Nadat hij met Baykal had gesproken, nodigde Erdogan de leiders van de drie oppositiepartijen uit voor een gesprek. De Democratische Volkspartij (HDP) wees die af, al blijft men daar wel openstaan voor gesprekken, met welke partij dan ook. De CHP en de Partij van de Nationale Beweging (MHP) liepen door het ongrondwettelijke karakter van Erdogans optreden evenmin over van het enthousiasme voor een gesprek met Erdogan, maar sloten het niet helemaal uit.

In ieder geval voelen de leiders van de CHP en de MHP er niets voor om naar het nieuwe presidentieel paleis te gaan voor een ontmoeting met Erdogan. Zij weigeren de legitimiteit van dit controversiële bouwwerk te erkennen en lopen er daarom met een grote boog omheen. Overigens weigerde Deniz Baykal eveneens om met Erdogan te spreken in het ‘Aksaray’ gedoopte paleis. Dat gebeurde daarom op het ministerie van Buitenlandse Zaken.

Bahceli

De MHP blijft de meest geschikte kandidaat voor een coalitie met de AKP. MHP-leider Devlet Bahceli is sceptisch, maar presenteerde deze week desalniettemin zijn voorwaarden. Die kwamen niet als een verrassing. Bahceli wil dat er een einde komt aan het Koerdische vredesproces, dat met corruptie geassocieerde oud-ministers worden vervolgd, en dat Erdogan zich aan de grondwet houdt.

Zelfs in het onwaarschijnlijke geval dat al deze voorwaarden ingewilligd worden zal de MHP weinig opschieten door in zee te gaan met de AKP. Bahceli begrijpt dat en blijft liever in de oppositie, waar hij zich meer thuis voelt dan in een regering.

Aan zijn optreden als minister tussen 1999 en 2002 zal Bahceli wat dubbele gevoelens overgehouden hebben. Een complete roedel (grijze) wolven ziet het toch nog altijd als een gemiste kans dat hij de arrestatie van PKK-leider Abdullah Öcalan niet met de galg kon bekronen. Dat heeft Bahceli in eigen gelederen toch een beetje de reputatie van een softie gegeven.

Bahceli suggereert een regeringsverbinding van de AKP met de CHP en/of de HDP. Lukt dat niet dan moeten er maar nieuwe verkiezingen komen, zei hij. Met dat laatste zegt hij niet alleen rekening te houden, hij lijkt er zelfs de voorkeur aan te geven. Terwijl er toch niet veel winst in zit voor de MHP bij nieuwe verkiezingen; verlies is waarschijnlijker.

Nieuwe verkiezingen

Voor Erdogan liggen de perspectieven bij nieuwe verkiezingen gunstiger. Hoewel de echte coalitiebesprekingen nog moeten beginnen heeft hij de mond er dan ook al vol over. Slechter dan de verkiezingen van 7 juni kan een nieuwe verkiezingsronde voor hem niet uitpakken. De parlementaire meerderheid is de AKP nu kwijt en een presidentieel systeem zit er in deze situatie niet in. Meer verliezen is op dit moment nauwelijks voorstelbaar.

Bovendien leren peilingen dat de AKP zich bij nieuwe verkiezingen tot op bepaalde hoogte zou kunnen herstellen. Of dat genoeg is om de parlementaire meerderheid te heroveren en op te roepen tot een referendum over een nieuwe grondwet (en daarmee een presidentieel systeem) staat verre van vast, maar het ligt voor de hand dat Erdogan bereid is het erop te wagen.

Offensief

Lopen alle pogingen om tot een coalitie te komen op niets uit en wordt een datum voor nieuwe verkiezingen bepaald, dan zou Erdogan wel eens een offensief kunnen beginnen waarin hij de oppositiepartijen verwijt dat er geen regering kwam. Vervolgens kan hij hen verantwoordelijk houden voor alles wat er mis is in Turkije. Zoals de teruglopende economie. De groei daarvan nam al ver voor de verkiezingen sterk af, maar Erdogan zal dat gewiekst buiten beschouwing laten.

Mochten de recente aanslagen in de zuidoostelijk gelegen stad Diyarbakir de voorbode zijn van een nieuwe geweldgolf in die regio, dan kan dat Erdogan helpen om de HDP onder de kiesdrempel te houden.

De aanslagen in Diyarbakir vorige week lijken op het eerste gezicht een nieuwe confrontatie tussen de PKK en Hizbullah, maar waarnemers vermoeden een provocerende factor achter de coulissen. HDP-leider Selahattin Demirtas overwoog dat eveneens. Volgens hem willen bepaalde kringen de indruk wekken dat er een burgeroorlog op til is.

Het beeld van instabiliteit dat daarmee ontstaat is koren op de molen van Erdogan, die de Turken eens te meer voor zal houden dat alleen een machtige president Turkije het land kan redden. Een presidentieel systeem blijft hoe dan ook Erdogans streven. De droom over de nagenoeg onbeperkte macht die daaraan verbonden zou zijn heeft hij nog lang niet opgegeven.

Het scenario van nieuwe verkiezingen hangt zo als een donderwolk boven de oppositiepartijen. De enige weg om daaraan te ontkomen is samen een coalitie beginnen. CHP-leider Kemal Kilicdaroglu sprak zich deze week in die richting uit, maar de MHP voelt daar net zo weinig voor als een coalitie met de AKP. Daar is de tegenstelling met de HDP nu eenmaal te groot voor.

Hete adem

Het kan alle kanten opgaan. Een ‘nee’ van de oppositiepartijen vandaag, kan morgen heel eenvoudig een ‘ja’ worden. Zowel in de richting van elkaar als naar de AKP.

Een nieuw, door de oppositie geïnitieerd onderzoek naar corruptie bij de AKP zou de boel wel eens goed overhoop kunnen gooien. Daar meent de oppositie, ook met het oog op eventuele nieuwe verkiezingen, dan ook een een belangrijke troef mee in handen te hebben.

Als er nieuwe corruptie-onthullingen volgen over de familie Erdogan, zou dat de AKP nu extra slecht uitkomen. Niet alleen naarbuiten, maar ook intern, want na de verkiezingen zit de partij verre van lekker in haar vel. Premier Davutoglu is voor veel partijgenoten niet populairder uit de verkiezingen gekomen dan hij erin ging. Terwijl hij zijn wonden probeert te likken voelt hij de hete adem in de nek van oud-president Abdullah Gül, over wiens terugkeer naar de actieve politiek nu druk gespeculeerd wordt.

Gül blijft de boot vooralsnog afhouden. Mocht dat echter theater blijken en hij doet een succesvolle aanval op Davutoglus positie, dan kan dat niet alleen Erdogans positie binnen de partij onder druk zetten, maar bijvoorbeeld ook een coalitie van AKP en CHP realistischer maken.

Het blijft koffiedik kijken, maar gelukkig is dat een populair tijdverdrijf in Turkije…

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van de Diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)