Istanbul/Peter Edel (ANALYSE) – Niets zo veranderlijk als het buitenlandbeleid van Turkije; zo veranderlijk als het weer. Israël was een vriend, werd vijand en vervolgens weer vriend. Economische en politieke belangen gaven de doorslag, precies zoals met Rusland dat nu ook weer als vriend wordt aangemerkt in Ankara.
Wat betreft Syrië kent het Turkse buitenlandbeleid ook verschillende hoofdstukken. Ooit was president Erdogan goed bevriend met zijn Syrische collega al-Assad, maar daarna werd die het grootste kwaad op aarde. En nu? Ach, een jaar geleden had Erdogan nog volop van leer getrokken tegen al-Assad over de erbarmelijke situatie in Aleppo, maar nu het daar erger gesteld is dan ooit tevoren doet hij er het zwijgen toe. Heeft uiteraard alles te maken met het herstel van de betrekkingen met Rusland, waarmee duidelijk afspraken mee zijn gemaakt over Syrië.
IS
De Islamitische Staat (IS) dan. Een paar jaar geleden kon Erdogan zich daar nog niet erg over opwinden. Dat veranderde toen door IS bezette gebieden in handen vielen van aan de Koerdische PKK gelieerde milities. Daar bevond zich dan ook precies de reden waarom Turkije de jihadisten van het Vrije Syrische Leger de over de grens gelegen stad Jarablus liet innemen. Ondertussen kan de Turkse tak van IS in veel opzichten nog haar gang gaan. Zeker, er worden zo nu en dan IS-leden aangehouden, maar die komen vaak ook weer heel snel op vrije voeten.
Nadat Jarablus onder ‘Operatie Eufraat Schild’ met opmerkelijk veel gemak was ingenomen, zei Erdogan dat het volgende doel bestond uit het zuidelijker gelegen al-Bab, de laatste vesting van IS in Noord-Syrië. Maar Erdogan is opeens erg stil geworden over al-Bab. In plaats daarvan richt hij nu de blik op de door IS bezette stad Mosul in Irak, waar niet alleen de PKK op de loer ligt, maar ook een stel meer of minder extreme sjiieten.
Bashiqa
Turkije zond eerder al militairen naar het noordelijk van Mosul gelegen Bashiqa, om daar soennitische strijders te instrueren. De regering in Bagdad stond dat oogluikend toe, maar sprong op de kast toen Turkije vorig jaar nog eens duizend militairen en twintig tanks naar Bashiqa stuurde.
Turkije verdedigde dat met het argument dat de troepen en de tanks de instructeurs moesten beschermen, maar Bagdad had daar geen boodschap aan en protesteerde fel. Turkije stelde vervolgens dat het uitgenodigd was door Atheel al-Nujaifi, de voormalige gouverneur van de provincie, die zowel soennitische als pro-Turks is, maar dat maakte evenmin indruk bij de centrale regering van Irak.
KRG
Verder stelde Ankara dat de Turkse militairen naar Bashiqa kwamen op uitnodiging van de Koerdische Regionale Regering (KRG). Daar werd dat ontkend. De KRG zei de Turkse troepen slechts gefaciliteerd te hebben, met toestemming van Bagdad. Slim om het via de centrale regering van Irak te spelen, maar de KRG heeft nooit enig protest laten horen over de komst van Turkse militairen.
Turkije kent nauwe betrekkingen met de KRG, dat onafhankelijkheid nastreeft in Noord-Irak en daarbij op Erdogans steun rekent. Het lokaas bestond uit een in 2013 ondertekende overeenkomst over olie en aardgas uit Noord-Irak voor Turkije, dat deze energiebronnen ver onder de marktprijs in handen krijgt.
Een familielid van Erdogan zou veel mee te maken hebben met dit handeltje. De geruchten willen in ieder geval dat zijn schoonzoon, de energieminister Berat Albayrak, een aandeel heeft in Powertrans, de onderneming die het transport van de Koerdische olie naar Turkije controleert.
PMU
De KRG ziet de aanwezigheid van Turkse militairen als een waarborg tegen de plannen van de Volksmobilisatie Eenheid (PMU). Deze militie wordt door sjiieten gedomineerd, al zijn er ook soennieten, christenen en yezidi’s bij betrokken. De plannen van de PMU waar de KRG zich zorgen over maakt gaan over het veroveren van omstreden delen van de provincie Nineveh op KRG-strijders, die daar zitten sinds IS in 2014 toesloeg en het gebied door het Iraakse leger werd verlaten.
Of de KRG als het er op aankomt op Turkije kan rekenen is overigens de vraag. Toen IS in de nabijheid kwam van de KRG-hoofdstad Erbil was het niet Turkije dat te hulp schoot, maar Iran.
De PMU heeft het oog op Mosul laten vallen, maar de KRG niet minder, als kers op de taart van de nagestreefde onafhankelijkheid. Daarom moedigt Bagdad een verbond aan tussen de PKK en de yezidi’s, waarmee voorkomen wordt dat die zich bij de KRG aansluiten. De PKK wil haar invloed in het gebied zelf echter ook uitbreiden. Niet alleen in Mosul, maar ook in het nabij gelegen Sinjar. Uiteraard wil Turkije dat voornemen van de PKK met beide steden dwarsbomen, via een samenwerking met pro-Turkse soennitische Arabieren en de KRG.
Rotana TV
Nu een beslissende strijd tegen IS in Mosul dichterbij komt, maakt Turkije zeer duidelijk dat het zich niet afzijdig zal houden. Sektarische overwegingen spelen daarbij een hoofdrol. Ankara wil niet dat Mosul in handen van de PKK valt, maar evenmin in die van sjiieten. Daarom wil de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) samen met Saoedi Arabië voorkomen dat de PMU bij de strijd tegen IS in Mosul betrokken zal zijn. Met als argument dat het PMU een sjiitische militie is. Het eerder vermeldde feit dat er bij de PMU ook soennieten, christenen en yezidi’s betrokken zijn blijft daarbij onvermeld.
Erdogan liet zich interviewen door het in Dubai gevestigde Rotana TV. Het Turkse staatspersbureau was echter nogal selectief met doorgeven wat hij daarbij zei. Wat Turkije daardoor niet te horen kreeg is dat Mosul nadat IS eenmaal verdreven is, als het aan Erdogan ligt door soennieten bestuurd zal worden.
Dat laatste viel niet alleen slecht bij de sjiieten in Irak, maar ook bij de soennieten binnen de PMU. Omdat zij uitgaan van een gezamenlijk bestuur met sjiieten, christenen en yezidi’s. Ze zijn tegen een puur soennitisch bestuur zoals Turkije wenst, omdat het dan een pro-Turks bestuur zal worden.
Operatie Tigris Schild
In Bagdad had men al zo het gevoel dat Turkije meer geïnteresseerd is in wat er met Mosul gaat gebeuren als IS verjaagd is, dan in de bevrijding van de stad op zich. De recente beslissing van het Turkse parlement om de mogelijkheid tot militaire operaties in Syrië en Irak met een jaar te verlengen werd er de druppel die de emmer deed overlopen.
De centrale regering in Bagdad zag al een Turkse ‘Operatie Tigris Schild’ in Irak voor zich en besloot niet alleen om de Turkse ambassadeur op het matje te roepen, en economische maatregelen aan te kondigen, maar ook om de kwestie aanhangig te maken bij de VN-Veiligheidsraad. Daarbij werd geëist dat Turkije zijn troepen uit Irak terugtrekt. De premier van Irak, Haider al-Abadi, waarschuwde zelfs dat de situatie tot een regionale oorlog kon leiden.
In AKP-kringen werd een beroep gedaan op ‘historische rechten’, omdat Mosul vroeger onder het Ottomaanse Rijk viel. Onder veel Turken leeft nog altijd de mening dat Mosul werd ‘gestolen’ door Groot Brittannië toen de grenzen van Turkije werden vastgesteld met de Vrede van Lausanne.
Turkmen
Een speciale positie is weggelegd voor de etnische Turken in Irak, de Turkmen, die er zowel in sjiitische en soennitische uitvoering zijn. Ankara heeft er een handje van om de Turkmen als argument te gebruiken. Ten aanzien van Syrië gebeurde dat ook al. Veel enthousiasme voor een Turks militair optreden in Mosul is er echter niet onder de Turkmen in Irak.
De sjiitische Turkmen voelen zich in de steek gelaten door de sektarisch georiënteerde AKP. Toen zij door IS uit Mosul werden gedeporteerd deed Turkije niets voor hen. Maar ook de soennitische Turkmen kennen twijfels. Zij zijn bang de rekening gepresenteerd te krijgen wanneer de Turkse bemoeienissen rond Mosul uit de hand lopen.
VS
Verder is er de VS. Daar wordt gezegd dat de Turkse militairen in Bashiqa geen deel uitmaken van de coalitie tegen IS en dat ze ook niet zijn uitgenodigd door Bagdad. De VS dringen er bij de KRG op aan om te bevestigen dat Turkije daar niet door werd uitgenodigd.
De Turkse aanwezigheid in Bashiqa is dus illegaal volgens de Amerikanen. Dat is geen oordeel in het voordeel van president Barzani van de KRG, die niet alleen een bondgenoot is van Turkije, maar ook van de VS. De oppositie van Barzani binnen de KRG, de door Iran gesteunde Patriotische Uniepartij van Koerdistan en de Beweging voor Verandering Partij, wordt daar niet zwakker door.
De VS zien graag dat Mosul bevrijd wordt door het Iraakse regeringsleger. Een confrontatie tussen de PMU en Turkije bij Mosul willen de Amerikanen vermijden, omdat een campagne tegen IS daardoor in de weg wordt gestaan. Daarom is Washington ook tegen een rol voor de PMU bij de bevrijding van Mosul.
Waar de Amerikanen zich nog minder op verheugen is dat extreme sjiitische organisaties, zoals het door Iran gesteunde Kata’ib Hezbollah, zich met de bevrijding van Mosul gaan bemoeien. Geen onterechte vrees, want dat zou zomaar de consequentie kunnen zijn van de vijandige opstelling die Turkije aanneemt ten aanzien van Bagdad. Een confrontatie tussen Turkije en Iran wordt dan het risico.
Samenzweringstheorieën
Zeg in Turkije VS en je zegt samenzweringstheorieën. Daar gonst het dan ook van in de regeringsgezinde media over de situatie rond Mosul.
In een van die lezingen willen de Amerikanen hun betrekkingen met de KRG terugschroeven in het voordeel van de PKK, zodat die Noord-Irak in handen krijgt. Om dat mogelijk te maken zouden de Amerikanen in overleg met Iran besloten hebben om de regering in Bagdad op te stoken tot weerstand tegen Turkije.
Dit sluit aan bij samenzweringstheorieën over Syrië, waar de VS de aan de PKK verbonden Democratische Eenheidspartij (PYD) tegen IS steunt. Niet alleen bij de AKP, maar ook daarbuiten leeft onder Turken de overtuiging dat Washington Turkije aan stukken wil hakken en zich daartoe in zowel Syrië als Irak van de PKK bedient. Deze veronderstelling is feitelijk al zo oud als de PKK en was dan ook eveneens hoorbaar in de jaren negentig. Dat de VS aan het einde van dat decennium behulpzaam was bij de arrestatie van PKK-oprichter Abdullah Öcalan kon daar niets aan veranderen.
Ook olie wordt in de AKP-media genoemd als factor voor de VS. Dat olie uit Noord-Irak naar Turkije gaat zou in Washington tot frustratie hebben geleid. Er wordt gesteld dat de Amerikanen de olie uit dat gebied via Syrië, en dus niet via Turkije, in de richting van de Middellandse Zee willen vervoeren. Controle van de PKK over Noord-Irak wordt dan essentieel voor de VS. Theorieën dat de oorlog in Syrië voor een deel om het transport van olie door dat land draait waren overigens een paar jaar geleden al hoorbaar.
Noodtoestand
Erdogan houdt vol dat hij de territoriale integriteit van Irak wil beschermen, maar in dat land daar ziet men dat heel anders. De recentelijk sterk in Turkije oplevende sentimenten over het Ottomaanse Rijk zullen de centrale regering in Bagdad uiteraard niet zijn ontgaan.
Er zijn echter andere motieven denkbaar aan Erdogans kant voor zijn harde opstelling richting Bagdad. Het herstel van de betrekkingen met Rusland en Israël levert economische en politieke voordelen, maar beperkt ook de spanning waarmee Turkije omgeven is. En als Erdogan iets nodig heeft om een langdurige noodtoestand te rechtvaardigen dan is het spanning. Een hoog oplopend conflict met Bagdad en Teheran kan uitstekend voor het ontstane gebrek daaraan compenseren.
Confronterende uitspraken
Erdogan doet in ieder geval stevig zijn best om Bagdad met confronterende uitspraken tegen zich in het harnas te jagen. De Iraakse premier al-Abadi kreeg deze week het volgende van hem te horen:
‘Je bent geen gesprekspartner voor me. Je bevindt je niet op mijn niveau. Je kwaliteiten bevinden zich niet op mijn niveau.’
Verder zei Erdogan:
‘Irak richtte bepaalde verzoeken aan ons aangaande Bashiqa, en nu vertellen ze ons daar te vertrekken. De Turkse strijdkrachten hebben echter niet zoveel prestige verloren dat ze bevelen van jou aannemen.’
Al-Abadi reageerde vrij koel, waarbij hij verwees naar Erdogans oproep aan de bevolking om tijdens de couppoging van 15 juli jl. de straat op te gaan:
‘Wij zijn je vijand niet en zullen ons land bevrijden met de standvastigheid van onze mannen, en niet via video-oproepen.’
Volg Peter Edel op Twitter
Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)
