Gülen en de militairen (COLUMN)

Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – Dat Turkse militairen meerdere malen de macht naar zich toe trokken, of een regering tot ontslag dwongen, is algemeen bekend. Minder bekend is dat niet alle pogingen tot een staatsgreep succesvol waren.

Kolonel Talat Aydemir probeerde het tevergeefs in 1962 en 1963. Na de eerste keer werd het hem vergeven; na de tweede werd hij opgeknoopt.

Aydemirs couppogingen eindigden in de voetnoten van de Turkse geschiedenis. Zal dat ook gebeuren met de ‘mislukte staatsgreep’ van 15 juli 2016? Zeker niet. Daarvoor zijn de consequenties nu al te verstrekkend. De couppogingen van 1962 en 1963 waren het einde van een verhaal, de meest recente veel eerder het begin ervan.

Toch kent de geschiedenis rond Aydemirs mislukte staatsgrepen een vermeldenswaardig detail. Want wie bevond zich destijds als dienstplichtige militair in de eenheid van Aydemir? Niemand anders dan Fethullah Gülen. Meer dan een aardig weetje is dat echter niet, want er zijn geen aanwijzingen dat de controversiële imam bij de couppogingen van Aydemir betrokken was, of hem zelfs persoonlijk kende.

Later was Gülen ook verder verre van lovend over Aydemir. Hij schreef op een website van zijn beweging dat Aydemir zich ontwikkeld had tot ‘een Mussolini’ als hij in opzet was geslaagd.

Junta’s

Gülens banden met andere junta’s waren nogal dubbel. Na de staatsgreep van 1980 werd een arrestatiebevel tegen hem uitgevaardigd, dat jarenlang van kracht bleef. Desondanks wist hij in de jaren tachtig onder de door de militairen geprefereerde premier Özal al veel invloed binnen de staat te vergaren.

Verder was Gülen vol lof over juntaleider Kenan Evren. Dat Evren meer ruimte gaf aan het geloof als bliksemafleider voor het communisme, had daar alles mee te maken voor de zeer anti-linkse islamist Gülen.

Aan de betrekkelijke religieuze vrijheid waar Evren aanleiding toe gaf na 1980 maakten de militairen een einde met de ‘postmoderne coup’ van 1997, waarbij de toenmalig islamistische premier, Necmettin Erbakan, tot ontslag werd gedwongen.

Video

Gülen had erg weinig op met Erbakan, wat verklaart waarom hij zijn steun betuigde aan de coupplegers van 1997. Daarnaast trachtte hij zo zijn onderwijsinstituten te beschermen. Daar slaagde hij in, maar dat wil niet zeggen dat hij verder veel sympathie vond bij de militairen en het kemalistische establishment. Dat hij niet veel later onder dreiging van een proces naar de VS moest uitwijken, zegt genoeg.

Dat proces kwam er nadat een video was uitgelekt waarin Gülen zijn volgelingen opriep om zich in de staat te verbergen tot de dag was aangebroken waarop zij in actie moesten komen.

Grotere problemen

Toen Recep Tayyip Erdogan in 2003 premier werd voor de Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) kon hij dus weten waar Gülens intenties zich bevonden. Bovendien wist Erdogan dat Gülen niet met zijn leermeester Erbakan door een deur kon. De basis van de samenwerking die tussen beide ontstond was dus vanaf het begin niet helemaal solide.

Met de seculier-nationalisten die destijds nog veel geledingen van de staat controleerden, had Erdogan echter grotere problemen aan zijn hoofd. Bovendien voerden de militairen toen nog een supervisie waar de politiek zich maar naar te schikken had. Erdogan wilde daar verandering in brengen.

Gülen, die in de VS tot inkeer kwam over de Turkse militairen, was bereid Erdogan van dienst te zijn. Een van de gevolgen van deze samenwerking was dat de uit de staat verdreven kemalisten vervangen werden door volgelingen van de imam. Erdogan had wat dat betreft weinig keuze, omdat het hem ontbrak aan intellectueel kader binnen de eigen gelederen. Vooral binnen justitie en politie kwamen zo veel Gülen-volgelingen terecht.

Ergenekon/Balyoz

De generaals bleven aanvankelijk op hun strepen staan als schatbewaarders van het Turkse secularisme. Dat begon pas te veranderen met de Ergenekon- en Balyozprocedures, waarbij op initiatief van Gülens aanklagers honderden militairen en seculier-nationalistische burgers op beschuldiging van coupplannen werden gearresteerd en vervolgd. Hoewel het bewijs aan alle kanten rammelde kregen Gülens aanklagers daarbij volledige steun van Erdogan. Hij noemde zich ten aanzien van Ergenekon en Balyoz zelfs ‘de aanklager namens de natie.’

Verdreven militairen met een hogere rang werden vervangen door collega’s die weliswaar eveneens een seculier-nationalistische achtergrond hadden, maar zich er bewust van toonden dat de decennia van militaire supervisie voorbij waren. Voortaan leek de politiek volledig de baas over de strijdkrachten.

Conflict

Deze overwinning voor Erdogan viel nagenoeg samen met zijn besef dat hij de staat nog altijd niet controleerde. Met name politie en justitie waren nu immers in handen van Gülen. De essentie van het conflict dat vervolgens ontstond tussen Gülen en Erdogan bevond zich vooral in de nagestreefde ambitie van laatstgenoemde om controle over de staat te krijgen. In de praktijk betekende dit vooral dat de (toenmalige) premier de invloed van de imam binnen justitie en politie terug begon te draaien.

Eind 2013 sloegen tot de Gülen-beweging behorende aanklagers terug met onthullingen over corruptie in en rond Erdogans AKP. Gülen hoopte dat de stemmers Erdogan de rug toe zouden keren, maar die wist dat met een grootschalige propagandacampagne te voorkomen. Het gevolg was dat Gülen bij de achterban van de AKP als de pleger van een staatsgreep te boek kwam te staan, terwijl de corruptie bij de partij onder het tapijt werd geveegd.

Erdogan kwam als winnaar uit de bus van deze slag binnen zijn oorlog met Gülen, die het echter nog niet opgegeven had. Talloze onthullingen over de AKP via tot de Gülen-beweging behorende accounts op Twitter en Youtube gaven daar blijk van.

YAS

Gestimuleerd door dat laatste zette Erdogan zijn inspanningen extra kracht bij om Gülens volgelingen uit de staat te verwijderen. Met succes, want duizenden tot de beweging behorende politieagenten en aanklagers werden overgeplaatst, ontslagen of zelfs vervolgd.

Alleen binnen de strijdkrachten, waar ze zich na de opkomst van de AKP begonnen te nestelen, bleven Gülens volgelingen onaantastbaar, wat uiteraard een steen des aanstoots was voor Erdogan. Met de bijeenkomst van de Hoge Militaire Raad (YAS) van begin augustus a.s. in het vooruitzicht, waarbij over promotie en demotie van militairen wordt beslist, leken de dagen van Gülens volgelingen binnen de strijdkracht echter ook geteld.

Met deze dreiging die hen boven het hoofd hing hadden de fethullaci zeker een motief tot een staatsgreep. Waarom blijf ik er dan toch sceptisch over of zij de doorslaggevende factor waren bij de couppoging van 15 juli, zoals Erdogan en de AKP een paar uur later al zeker wisten? Het antwoord op die vraag vergt een nadere analyse. Mede vanwege de verwachtte omvang bewaar ik die echter voor een van mijn volgende artikelen.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)