Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – De boog kan niet altijd gespannen staan. Ook niet voor uw columnist, die zijn tekstverwerker drie weken geleden tijdelijk opborg voor een rustpauze.
Het is daarna altijd weer lastig om de draad op te pakken, want in Turkije volgen de ontwikkelingen elkaar snel op.
Volkan Caliskan
Laten we beginnen met een van de meest recente gebeurtenissen: de arrestatie in Istanbul van de uit Harderwijk afkomstige Turkse Nederlander Volkan Caliskan. De voetballiefhebber Caliskan bezocht een wedstrijd van de club Besiktas en stond daarbij in de buurt van een spandoek waarmee solidariteit werd betuigd met Nuriye Gülmen en Semih Özakca. Deze universitair medewerkster en onderwijzer protesteren met een hongerstaking tegen het ontslag dat zij onder de noodtoestand kregen. Hun gezondheidssituatie is al een tijd zorgwekkend.
Zeventien personen werden in verband met het spandoek gearresteerd, waaronder Caliskan. Zij worden beschuldigd van ‘propaganda voor terrorisme.’ Eens te meer blijkt hoe weinig er voor nodig is om op grond van deze aantijging achter de Turkse tralies te belanden. ‘Laat Nuriye en Semih leven’ stond er op het spandoek, meer niet. Niet zoiets als ‘we verheugen ons op een aanslag.’ Voor Istanbuls politiehoofdcommissaris Mustafa Caliskan (zeer waarschijnlijk geen familie…) maakt het allemaal geen verschil.
Den Haag
Het is helaas niet ondenkbeeldig dat Volkan Caliskan langer vastgehouden zal gaan worden, ook als er geen bewijs tegen hem is. Het mooie (…) van de noodtoestand is nu juist dat een verdachte ook onder voorarrest kan worden gehouden wanneer er geen bewijs is. Vandaar ook dat zoveel Turken worden vastgehouden zonder dat er een aanklacht tegen hen geleverd wordt. Een aanklacht zonder bewijs staat zo slordig, dus dan maar zonder.
Zou hiermee dan het punt worden bereikt waarop Nederland zich volledig aansluit bij de hardere opstelling van de Duitse regering ten aanzien van de in Turkije regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP)?
Staat verre van vast, want tot groot verdriet van mensenrechtenorganisaties loopt Den Haag – ondanks alle diplomatieke strubbelingen met Ankara – niet zo hard als het om harde taal tegen de AKP draait.
Blijft toch moeilijk om dat laatste los te zien van de belangen die Nederlandse investeerders in Turkije kennen. Zij lopen in hun eigen branche een stuk harder met Turkije dan Den Haag. In de eerste helft van dit jaar brachten ze zo veel kapitaal naar Turkije dat ze nu met stip op twee staan genoteerd op de lijst van landen die daar investeren. Niets nieuws overigens, want tussen 2002 en 2016 staat Nederland zelfs op de eerste plaats van investeerders in Turkije. Goed, daar ging een groot deel van door de brievenbus, maar toch.
Kemal Kilicdaroglu
Op de dag waarop de arrestatie van Volkan Caliskan bekend werd viel weer eens een toespraak van president Erdogan op de TV te aanschouwen. Dat is in Turkije bijna dagelijkse kost – af althans zo voelt het…
Razend en tierend richtte het Turkse staatshoofd zijn verbale pijlen op Kemal Kilicdaroglu, de leider van de oppositie voerende Republikeinse Volkspartij (CHP). Kilicdaroglu heeft zich nooit in een grote populariteit mogen verheugen bij Erdogan, maar sinds vorige maand kan hij hem helemaal niet meer luchten of zien.
Aanleiding was de indruk die Kilicdaroglu op het publiek maakte door een mars van Ankara naar Istanbul te ondernemen. Daarmee protesteerde hij tegen in Turkije heersende onrechtvaardigheid in het algemeen, en tegen de veroordeling van zijn partijgenoot Enis Berberoglu tot 25 jaar gevangenisstraf in het bijzonder. Berberoglu gaf informatie aan journalisten van de krant Cumhuriyet waarmee bevestigd werd dat de nationale inlichtingendienst zich met illegale wapentransporten naar Syrië bezighield.
Opiniepeiling
Kort nadat Kilicdaroglu met blaren op zijn voeten Istanbul was binnengemarcheerd liet de AKP een opiniepeiling uitvoeren. Altijd weer bijzonder wanneer de regeringspartij dat doet. Vooral omdat die peilingen vaak tamelijk betrouwbaar blijken te zijn. Dat is bij verkiezingen al vaker gebleken.
Helaas blijven de resultaten van de voor de AKP uitgevoerde peilingen echter vaak for your eyes only. Er wordt alleszins de indruk gewekt dat het ook dit keer de bedoeling was om geheimhouding in acht te nemen. Dat de resultaten van het onderzoek via een lek bij de media beland wees in ieder geval in die richting. Of moest in die richting wijzen, want strategisch lekken is geen zeldzaamheid op deze planeet.
In ieder geval kunnen we er gevoeglijk vanuit gaan dat de uitslag van het onderzoek niet als een geruststelling zal zijn ervaren in het grote paleis te Ankara.
Jongeren
Naar aanleiding van het referendum op 16 april jl. over de invoering van een presidentieel systeem, was al bekend dat Erdogan & Co. het in vergelijking met eerdere verkiezingen minder goed deden in de grote steden. Vooral de jongeren onder de AKP-achterban lieten het afweten en stemden vaak ‘nee’. Het opinieonderzoek van de AKP bepaalde de zuurtegraad van dit feit voor Erdogan met een vastegsteld percentage van 35 procent nee-stemmers onder de AKP-jeugd.
Hoeveel AKP-stemmers het over de gehele linie op ‘nee’ hielden blijft nogal onduidelijk in de uitslag van het onderzoek. Vier tot twaalf procent wordt opgegeven. Ook het laatste getal onderstreept echter dat het verlies voor Erdogan zich vooral bij de jeugd bevond. Dat zal steken bij hem, niet in de laatste plaats omdat er gezien de jeugdige samenstelling van de Turkse bevolking ieder jaar veel jeugdige stemmers bij komen. Daardoor kan verlies aan steun onder jongeren zich extra aftekenen wanneer Turkije over twee jaar (of eerder…) wederom naar de stembus gaat.
Rechtspraak
Tijdens de in opdracht van de AKP uitgevoerde opiniepeiling kregen de respondenten ook vragen voorgelegd over Kilicdaroglus mars voor gerechtigheid. De antwoorden daarop waren voor Erdogan al evenmin om blij van te worden, want 35 procent van de AKP-achterban zei sympathiek tegenover het bijzondere initiatief van de CHP-leider te staan, terwijl 25 procent geen mening had.
Nog angstaanjagender voor Erdogan was dat volgens het opinieonderzoek maar liefst 76 procent van de Turken de rechtspraak in hun land niet vertrouwen.
In Duitsland wordt over dat laatste zoals bekend niet anders gedacht. Daar leidde wantrouwen over de Turkse rechtsstaat tot een advies aan Duitse ondernemingen om terughoudend te zijn met nieuwe investeringen in Turkije.
Nadat Kilicdaroglu tijdens een interview met een Duits tijdschrift begrip had uitgedrukt over het Duitse standpunt, viel de woede bij de AKP viel niet te temperen. Daarmee werd de context geleverd voor de bedreigingen aan het adres van Kilicdaroglu tijdens Erdogans toespraak van afgelopen zondag.
Enis Berberoglu
De veroordeelde CHP-volksvertegenwoordiger Berberoglu zou volgens Erdogan bereid zijn om bekentenissen af te leggen die Kilicdaroglu met ‘spionage’ in verband brengen. CHP-woordvoerder Bülent Tezcan sprak dit een dag later ten stelligste tegen en interpreteerde wat Erdogan had gezegd als een voorstel aan Berberoglu: belastende verklaringen over Kilicdaroglu in ruil voor vrijheid.
Berberoglu liet dezelfde dag nog via een door zijn advocaat wereldkundig gemaakte brief weten dat Erdogan aan het verkeerde adres is bij hem met indecent proposals. Volgens Berberoglu ‘kan er niets verklaard worden over een misdaad die niet is gepleegd.’
Tezcan noemde ‘Erdogans woorden een zuiver bewijs van een complot tegen de CHP.’ Over dat laatste wordt al gespeculeerd sinds volksvertegenwoordigers van de pro-Koerdische Democratische Volkspartij (HDP) in het gevang werden gesmeten door Erdogans aanklagers en rechters. Waarnemers houden er serieus rekening mee dat Erdogan het daar niet bij zal laten in zijn onderneming om de oppositie te neutraliseren. Met andere woorden, Kilicdaroglu wordt geacht de volgende op de lijst te zijn.
Schokgolven
Mocht Kilicdaroglu hetzelfde lot te wachten staan als HDP-leider Selahattin Demirtas dan zou dat niet geringe schokgolven opleveren. Het zou de afstand tussen Brussel en Ankara bijvoorbeeld subiet nog groter maken dan die nu al is. Of Erdogan zich door dit scenario zal laten weerhouden is de vraag. Daarvoor is de passie die hij het sarren en provoceren van de EU vindt te groot.
Gezien de genoemde toename aan twijfel over de rechtsspraak in Turkije, zou het Erdogan ook binnen de Turkse grenzen kunnen opbreken wanneer hij Kilicdaroglu laat arresteren. Ook door dat risico zal hij zich waarschijnlijk echter niet laten afschrikken. Hij zal verwachten met zijn beslissing weg te komen door de verantwoordelijkheid op anderen af te schuiven. Precies zoals hij dat gewend is. Erdogans beleid wordt gekenmerkt door talloze strategische U-bochten, maar op de doodlopende weg naar alleenheerschappij geldt eenrichtingsverkeer.
Narratives
Zoals Abraham Thicke onlangs in het uitstekende artikel <em>How Turkish Regime’s Narratives Damage Turkey: Trap is Real schreef is het Erdogan-regime gebaseerd op ‘narratives’, wat hier onder andere als ‘samenzweringstheorieën’ vertaald zou kunnen worden.
Thicke legt uit hoe de ongeloofwaardigheid van de narratives in de ogen van het publiek tot de noodzaak leidt van nog ongeloofwaardiger narratives; een patroon dat zich herhaalt, waardoor het verhaal van de AKP steeds troebeler wordt.
Nieuwe narratives betekent ook de noodzaak tot nieuwe vijanden en nieuwe zondebokken. Die nieuwe vijanden zijn een probleem voor Erdogan, want er rest hem weinig dat hij nog tot vijandig kan bestempelen. Internationaal heeft hij op een aantal weerzinwekkende regimes na de gehele aardbol tot vijand verklaard en in Turkije verketterde hij zo ongeveer de helft van de bevolking.
Zondebokken zijn echter ruim voor handen. Zoals bij staatsinstanties die Erdogan in feite volledig controleert, of zelfs binnen de gelederen van de AKP.
Mehmet Görmez
Erdogan maakt er een vast gebruik van om tijdens toespraken in niet eens zo heel erg bedekte termen hints te geven over zijn manoeuvres. Een paar weken geleden zei hij bij een dergelijke gelegenheid dat Mehmet Görmez, de baas het Presidium voor religieuze zaken Diyanet, kon opstappen als hij een andere betrekking kon vinden.
Görmez, die tot 2020 was aangesteld, had aan een half woord genoeg. Hij koos eieren voor zijn geld en diende met de wiedeweerga zijn ontslag in. Logisch, want alleen zo kon hij hopen niet op Erdogans zwarte lijst terecht te komen. Of zijn reactie resultaat af zal werpen moet echter nog blijken. Dat Erdogan het een paar dagen na het ontslag van Görmez nog eens nodig vond om te zeggen dat Diyanet ‘geen haast had gemaakt’ met het bestrijden van de vijand – dat wil zeggen de beweging rond imam Fethullah Gülen – wijst daar niet op.
Dit staaltje natrappen zal op Görmez in ieder geval niet zijn overgekomen als een garantie van immuniteit voor Erdogans rechters en aanklagers. Jammer voor hem, hij toonde immers veel inzet bij het naar Erdogans pijpen dansen. Wanneer ‘de chef’ nieuwe vijanden en katvangers nodig heeft behoort loyaliteit echter niet tot zijn overwegingen.
Kortom, wanneer Görmez een regeringsgezinde krant openslaat mag hij vrezen voor een gephotoshopte foto waarmee zijn bezoek aan Gülen ‘bewezen’ wordt.
Het vertrek van Görmez bevestigt dat Erdogan sterk verlegen zit op katvangers. Achter hen kan hij het falen van zijn eigen beleid verhullen. Het was immers niet Görmez die vanaf 2002 de deuren van de Turkse staat opende voor Gülen, maar Erdogan.
Herstructurering
Dat Erdogan steun verliest van jongere AKP-stemmer kan hij Görmez niet aanrekenen. Daar zijn echter andere zondebokken voor te vinden. Tijdens een van zijn recente toespraken in het Zwarte Zee-gebied sprak Erdogan van ‘metaalmoeheid’ binnen de AKP en drong hij er bij de oude garde onder de volksvertegenwoordigers en andere functionarissen van de partij op aan om op te stappen. Nee, een zuivering mocht het niet heten, een ‘herstructurering’ dat zou het worden.
Vervolgens zouden de oudgedienden dan vervangen moeten worden door een nieuw en jong AKP-kader. Daarmee zou Erdogan twee vliegen in een klap slaan. Om te beginnen verwacht hij dat jonge kandidaten bij verkiezingen aanspraak kunnen maken op de twijfelende jongeren binnen de AKP-aanhang. Daarnaast geeft een ‘herstructurering’ Erdogan de gelegenheid om figuren binnen de partij op een zijspoor te plaatsen jegens wie hij argwaan koestert. Toch een zuivering dus.
Overexposure
Erdogan klaagt over ‘professionele deformatie’ onder partijfunctionarissen, die ‘te lang gediend hebben op uitvoerende posities.’ Daarbij gaat hij er totaal aan voorbij dat hij als premier en president langer op zijn positie zit dan veel van de partijfunctionarissen op wie hij doelt.
Evenmin lijkt Erdogan zich te beseffen dat de langdurigheid van zijn regime een factor is bij de ontstane bedenkingen over hem onder jongere AKP-stemmers. Turken die over twee jaar achttien worden en dan voor het eerst naar een stemlokaal gaan, weten niet beter dan dat Erdogan de scepter zwaait in Turkije. Verre van uitgesloten dat hij bij hen aan overexposure begint te lijden, met al die toespraken op TV. Zit het zo dan zien we geen ‘metaalmoeheid’ bij de AKP, maar wat de columniste Pinar Tremblay ‘Erdogan-moeheid’ noemt.
Volg Peter Edel op Twitter
Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)
