Reacties op reacties (COLUMN)

Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – Niet al te lang geleden ging ik nog regelmatig in op reacties van lezers. Mede omdat ik meer schrijf dan voorheen is me de tijd daartoe gaan ontbreken. Bovendien zie ik er vaak het nut niet van in om discussies aan te gaan met lieden die zich door nationalisme en religie laten leiden.

Aan de andere kant is zo de gelegenheid komen te vervallen om aanvullingen op artikelen te geven, en dat vind ik jammer. Daarom vandaag geen reguliere column, maar een antwoord op vijf reacties die ik geselecteerd heb omdat ik aanleiding zag erbij stil te staan.

Bij het artikel ‘Erdogans spionnen’

‘Wat een vreselijke onzin word er hier uitgekraamd. Onze Muhtar was al aan het werk voordat Erdogan aan de macht kwam en is nog steeds een geziene persoonlijkheid. Kortom een toffe man.’

Het muhtar-systeem bestond al in het Ottomaanse Rijk en werd toen ook gebruikt om informatie over de bevolking te vergaren. Alleen al gezien de sentimenten van president Erdogan over het Ottomaanse Rijk viel het te verwachten dat hij hierop terug zou grijpen. Met een modern tintje weliswaar, want tegenwoordig kunnen muhtars informatie doorgeven via een speciaal daarvoor ontwikkeld computersysteem.

Erdogan heeft tot nu toe 4000 muhtars op het presidentieel paleis ontvangen. Hij zei ze graag alle 50.000 op bezoek te krijgen. Of dat gaat lukken is de vraag, want lang niet alle muhtars zijn het eens met zijn plannen met hen. Onder hen bevindt zich Ramazan Özunal, de voorzitter van de Turkse federatie van muhtars. Özunal heeft twijfels over het vergaren van informatie door muhtars over de bevolking voor de staat. Daar komt hij onder andere toe omdat dit volgens hem strijdig is met de taakomschrijving van de muhtars in de wet.

Uiteraard kan ik niet oordelen over de muhtar waarover de lezer spreekt, maar het is natuurlijk mogelijk dat hij tot de groep behoort die twijfelen over Erdogans plannen met hen. Het komt echter naïef op me over om van een muhtar aan te nemen dat hij geen informatie over de bevolking voor de staat verzamelt alleen omdat het een ‘toffe man’ is. Een belangrijk kenmerk van een ‘spion’ is nu eenmaal dat hij vertrouwen weet te wekken binnen het gebied waarover hij of zij informatie bijeenbrengt.

Tenslotte: op de presidentiële website omschrijft Erdogan de Muhtars als ‘ogen en oren.’ Dat zegt op zich al veel.

Bij het artikel ‘Platvloerse aanval regeringsgezinde krant op Republikeinse Volkspartij (CHP)’

‘Ik kan niet genoeg benadrukken dat de identiteit van de CHP leden door een krant over het voetlicht worden gebracht. Dus NIET door de AKP. In dit artikel wordt naar mijn smaak teveel gesuggereerd dat de AKP of president Erdogan achter de aantijgingen zou zitten en dat het AKP belangen zou dienen. Eigenlijk is het vreemd dat de schrijver de krant Bugün beschuldigd van ‘schandelijke beweringen’, maar zichzelf er minstens net zo schuldig aanmaakt door de schuld van die beweringen onterecht bij de regeringspartij te leggen. Hoe noemen we dat dan?’

Bugün is nooit zomaar ‘een krant’ geweest. Tot vorig jaar was de krant verbonden aan de beweging rond imam Fethullah Gülen. Het redactionele beleid was toen afgestemd op binnen Gülen-beweging levende opvattingen.

Een van de gevolgen van de ontstane oorlog tussen president Erdogan en Gülen was dat Bugün, met als argument ‘propaganda voor terrorisme’, vorig jaar onder beheer werd geplaatst van ‘beheerders’ die nauw verbonden zijn aan de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP). Daardoor transformeerde Bugün van een pro-Gülen-krant in een pro-AKP-krant.

Zoals ik als schreef is Bugün zo in het rijtje van andere regeringsgezinde kranten terechtgekomen als Aksam, Star en Yeni Safak. De banden tussen de AKP – en Erdogan – met dergelijke kranten zijn zeer nauw. Zo nauw dat ze nimmer opvattingen kenbaar maken die niet stroken met die van de AKP. Wie dit ontkent en stelt dat Bugün zomaar ‘een krant’ is en los staat van de AKP, heeft boter op het hoofd, of doet zich dommer voor komen dan hij is.

In ieder geval maakte niemand bij de AKP bezwaren tegen het artikel in Bugün over Selin Sayek Böke, de woordvoerster van de Republikeinse Volkspartij (CHP). Zolang ik dergelijke bezwaren niet hoor, ga ik er vanuit dat het artikel in Bugün representatief is voor binnen de AKP levende (neo-Ottomaanse) opvattingen.

Bij het artikel ‘Journalisten draaien het Turkse cachot in’

‘Ik las laatst een bericht van een Nederlander op dit forum die zei dat hij er helemaal geen problemen mee zou hebben als de Friezen zich van NL af zouden willen scheiden en NL daardoor een stukje kleiner zou worden. Ik zou zeggen: meteen doen. En dan alle koerden erbij proppen en dan noemen we het Koerdland of Friezistan. En dan een mooie rood-wit-groene vlag met een hartje in het midden op het marktplein in Leeuwarden… probleem opgelost zou ik zeggen.’

Eerlijk gezegd vraag ik me af waarom de redactie deze reactie heeft doorgelaten. Niet alleen omdat de inhoud ervan irrelevant is ten opzichte van het artikel waar het onder verscheen, maar vooral ook omdat er een niet geringe dosis racisme uit spreekt.

Ik lees in reacties op Turksnieuws veel kritiek op de staat Israël, en vaak is dat terechte kritiek. Maar vervang in deze reactie ‘Koerden’ door ‘Palestijnen’ en je komt uit bij de weerzinwekkende taal die Israëlische kolonistenorganisaties bezigen. Dit bevestigt voor mij het een en ander. Vormen van nationalisme van verschillende pluimage staan vaak recht tegenover elkaar, zeker in het Midden-Oosten. Maar verwissel de termen en ze komen identiek over. Met andere woorden, de schrijver van deze reactie heeft in zijn mentaliteit veel weg van de kolonisten die het bestaan van de autochtone bevolking van Palestina onmogelijk maken.

Je zou ook kunnen stellen dat Turken terug moeten keren naar de Ergenekon-vallei, waar ze volgens de legende vandaan komen. Misschien nog wel met meer recht, want de Koerden woonden altijd al in Zuidoost Turkije, terwijl de Turken daar pas veel later kwamen.

Misschien zijn er Koerden die zo ver gaan (hoewel ik dat nooit meemaakte), maar het is natuurlijk even grote onzin. Volken die al generaties lang in een bepaald gebied wonen hebben het recht daar te blijven en kunnen niet tot een geforceerd vertrek gedwongen worden. Dat geldt voor Israëliërs en Palestijnen evenzeer als voor Turken en Koerden. De enige oplossing is met elkaar te leren leven, waarbij het voorop plaatsen van menselijke waarden en het relativeren van nationalistische wanen essentieel zijn.

Er is nog een ander punt. De AKP stelt regelmatig dat zij over het algemeen niets tegen Koerden heeft, maar alleen tegen de PKK en de pro-Koerdische Democratische Volkspartij (HDP). Dat blijkt in de praktijk ook. Zo bestaat alleszins de indruk dat er warme gevoelens bestaan tussen de AKP en het fundamentalistische Huda Par, een partij die aan de eveneens uit de Koerdische gemeenschap afkomstige terroristische organisatie Hizbullah verbonden is. Bij de laatste verkiezingen trok Huda Par zich terug om de AKP niet te benadelen.

De schrijver van deze reactie gaat een stap verder dan de AKP. Voor hem gaat het niet alleen om de HDP en de PKK, maar om Koerden in het algemeen. Ik weet niet of hij of zij een medestander is van de AKP (ik vermoed van wel), maar als dat zo is dan hoop ik dat zijn racistische opvattingen niet typerend zijn voor de achterban van deze partij.

Bij het artikel ‘De oorlog in Zuidoost Turkije en het presidentieel systeem’

‘Democratie in de westerse wereld bestaat uit het leegplunderen van andere landen, geen respect hebben op andersdenkenden en gelovigen, het opleggen van regels op zij die er niet bij horen, onderscheid maken in kleur en ras, zich bewapenen met kernwapens en anderen verbieden, landen binnenvallen en plunderen onder het mom van ” wij komen democratie brengen”, zich bemoeien met interne zaken van andere landen, het onleefbaar maken van landen, zich gedeisd houden waneer degenen die er bij horen fout bezig zijn, terreurgroepen stiekem bevoorraden van wapens…..Ga zo maar door!…..met andere woorden wij het Westen, wij bepalen de inhoud van Democratie.’

Ik zal de laatste zijn om te stellen dat de in westerse landen gegeven invulling aan democratie ideaal is. Dat democratie als argument is gebruikt voor oneigenlijke doeleinden geef ik daarnaast toe.

Het probleem is alleen dat er geen alternatief bestaat. Winston Churchil zou het volgende hebben gezegd: ‘democratie is de ergste bestuursvorm, op alle andere na.’ Of Churchil dit echt zei is in twijfel getrokken, al verandert dat de essentie van de uitspraak niet.

Als ik deze reactie goed begrijp heeft Turkije dus een specifiek Turkse vorm van democratie nodig. Dat is lastig, want democratie is hoe je het wendt of keert een westerse aangelegenheid. De omschrijving van democratie in alle grondwetten die Turkije tot nu toe heeft gekend verwijst daar dan ook naar. De grondwet die het Ottomaanse Rijk in het begin van de negentiende eeuw kende deed dat eveneens. Los daarvan heeft het Ottomaanse Rijk nooit een grondwet gehad.

Het verleden biedt dus geen aanknopingspunt voor een specifieke Turkse variant van democratie voor een nieuwe grondwet. Het enige wat dan overblijft is dan die specifieke vorm alsnog wordt ontwikkeld.

Over hoe de nieuwe grondwet eruit zal zien valt nu nog weinig te zeggen. De ontwikkeling van de Turkse democratie over de laatste jaren geeft echter wel al een indruk over de richting waarin het mogelijk zal gaan.

Voor de AKP bestaat democratie uit niet meer dan de stembus, terwijl democratische aspecten als rechten voor minderheden en vrijheid van meningsuiting zwaar onder druk liggen. Dat kan voor mij niet door gaan voor democratie, eerder voor een semi-dictatoriaal systeem. Wellicht is dat precies wat de schrijver van deze reactie zou verwelkomen. Ik beschouw zijn reactie dan ook in eerste plaats als een achter kritiek op westen verscholen pleidooi tegen democratie in het algemeen.

Bij het artikel De oorlog in Zuidoost Turkije en het presidentieel systeem

‘Zo te lezen heeft de schrijver behoorlijk wat voorkennis over de inhoud van de nieuwe grondwet, nog voordat ook maar een concept is gepubliceerd. Het enige wat ik mooi vind aan de tekst is, dat hieruit blijkt wat een prachtig werkende democratie Turkije in werkelijkheid is, want de Turken mogen voor alles naar de stembus om mee te beslissen over de toekomst van het land. En dat terwijl sommigen beweren dat Turkije een dictatoriaal geregeerd land zou zijn. Dit bewijst het tegendeel. Dat de uitkomsten van de stembusgangen niet iedereen bevalt is een andere discussie.’

Om te beginnen: nee, ik heb uiteraard geen voorkennis over de nieuwe grondwet, maar president Erdogan doet er voldoende uitspraken over om een beeld te vormen wat hem hieromtrent voor ogen staat. Daar baseer ik me op in artikelen.

Verder moest ik bij deze reactie denken aan de achtergrond van de huidige Turkse grondwet. Die dateert uit de jaren na de staatsgreep van 1980. Ook deze grondwet werd via een referendum bekrachtigd, met een overgrote meerderheid zelfs. Dat moet dus tot de conclusie leiden dat er met het democratische gehalte van de 1980-junta niets mis was. Onzin natuurlijk.

Omdat de huidige grondwet door de militairen werd opgesteld zijn vriend en vijand van de AKP het erover eens dat Turkije op zich hard aan een nieuwe grondwet toe is. Voor alle duidelijkheid: zo denk ik er zelf ook over. Dat de huidige constitutie via een referendum door de bevolking werd goedgekeurd verandert daar niets aan.

Op zich is er niets mis met een referendum, zoals er niets mis is met verkiezingen. Beide zijn natuurlijk volstrekt democratische middelen. Echter, niet altijd. Vindt een volksraadpleging plaats onder omstandigheden waar een der betrokken partijen voordeel uit haalt dan ligt de democratische waarde ervan op de helling. Dat gebeurt wanneer de publieke opinie onder een bepaalde druk staat. Zoals na 1980, toen het electoraat de hete adem van de militairen in de nek voelde en de oorzaak van hun staatsgreep, het geweld van eind jaren zeventig, nog vers in de herinnering lag.

Geweld, in de vorm van bijvoorbeeld een aanslagengolf, is een primaire oorzaak van een oneerlijke volksraadpleging, of verkiezingen. Die situatie maakte Turkije mee voorafgaand aan de verkiezingen van 1 november. Om die reden noemden Europese waarnemers de verkiezingen weliswaar vrij, maar niet eerlijk. Vindt een eventueel referendum over een nieuwe grondwet in Turkije onder soortgelijke omstandigheden plaats, dan zal zeer waarschijnlijk tot dezelfde constatering worden gekomen.

Kortom, een referendum hoeft zeker niet per definitie het summum van democratie te zijn. De omstandigheden zijn bepalend.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)