Erdogans massamanipulatie; de rattenvanger van Kasimpasa (ANALYSE)

Istanbul/Peter Edel (ANALYSE) – Begin februari presenteerde de psychiater John D. Gartner een petitie waarin hij stelde dat de Amerikaanse president Donald Trump aan ‘kwaadaardig narcisme’ lijdt. Het kwam niet als een grote verrassing. Gezien het gedrag van Trump, maar vooral ook omdat narcisme in verhouding vaak voorkomt bij politici, in het bijzonder bij populistische politici.

Narcisme wordt gedefinieerd als een obsessie met de eigen persoonlijkheid. Een narcist is egoïstisch, dominant, ambitieus, en heeft een gebrek aan empathie. Met het oog op wat later in dit artikel volgt is het van belang om nu al te onderstrepen dat achter deze symptomen een diepe onzekerheid schuilgaat bij de narcist, al is de patiënt zich daar zelf vaak niet van bewust. Met andere woorden, narcisme verbergt de onzekerheid, maar neemt die niet weg.

Zoals vaker met psychiatrische ziekten, komen symptomen van narcisme tot op bepaalde hoogte ook voor bij ‘gezonde’ mensen. Heeft het alles met evolutie te maken en in die zin is het ook functioneel. Narcisme wordt pas een stoornis wanneer het extreme vormen aanneemt. Vooral wanneer het gaat om kwaadaardig narcisme en de grens met psychopathie vaag wordt.

Vanwege de onduidelijke grenzen worden narcisme en psychopathie wel samengevat onder ‘antisociale persoonlijkheidsstoornis’ (APS), een term waar in dit artikel verder van uitgegaan zal worden.

Erdogan

Veel van de door John D. Gartner bij Trump waargenomen symptomen van narcisme zijn ook herkenbaar bij de Turkse president Erdogan. Er is vaker tot deze constatering gekomen over hem. Erg vaak zelfs, maar we houden het bij twee voorbeelden.

Nadat Erdogan een besluit van het Constitutioneel Hof weigerde te erkennen noemde Kemal Kilicdaroglu, de leider van de oppositievoerende Republikeinse Volkspartij (CHP) hem een narcist. De Noorse journalist Kjetil Stormark schreef over een geheim NAVO-rapport waarin Erdogan een narcist wordt genoemd.

Oorzaken

Over de oorzaken van APS is de wetenschap het niet eens. Er zijn veronderstellingen gedaan over genetische aanleg, maar er wordt vooral een verband gelegd met jeugdtrauma’s als gevolg van mishandeling.

Erdogan had zijn autoritaire opstelling niet van een vreemde. Zijn vader koos voor een harde opvoeding, waarbij fysieke straffen niet uitbleven. In 1995 zei de huidige president tijdens een interview met de krant Yeni Safak dat zijn vader hem eens aan een kleerhanger ophing (kennelijk niet aan zijn keel, want anders had het anders gelopen met Turkije…).

Erdogan wees zijn vader hierom niet af. Zo is bekend dat hij Erdogan het graf van zijn in 1988 overleden bader vaak met eerbied bezocht. Daarmee is echter nog niet gezegd dat de harde hand van Ahmet Erdogan geen psychologische sporen op zijn kinderen naliet.

Symptomen

Toch kunnen de oorzaken van Erdogans APS niet met zekerheid worden vastgesteld. Het kan ook niet vastgesteld worden of hij alle klassieke symptomen daarvan vertoont. Onder andere omdat we niet weten hoe hij zich achter de gesloten deuren met zijn directe omgeving gedraagt. Voor een aannemelijke diagnose blijven echter meer dan genoeg in het openbaar zichtbare symptomen over. We noemen er een aantal:

– Een extreem positief zelfbeeld, opgeblazen ego, megalomanie.
– Onvermogen om het eigen handelen kritisch te benaderen. Fouten zal Erdogan nooit toegeven. Die worden afgeschoven op anderen, of weggepoetst met samenzweringstheorieën.
– Wil niet gecontroleerd worden door anderen, wat treffend geïllustreerd wordt door zijn begeerte naar een presidentieel systeem zonder noemenswaardige democratische controle.
– Denkt volgens andere regels te leven dan anderen. Vandaar dat Erdogan regelmatig de grondwet naast zich neer legt. Terwijl andere landen zich voor hem aan regels dienen te houden is zijn Turkije van deze plicht uitgezonderd.
-Neiging om zich alleen met personen zoals hij zelf te associëren. Vandaar zijn enthousiasme en respect voor andere politici met duidelijke kenmerken van APS, zoals Trump en de Russische president Poetin.
– Arrogant, minachtend naar anderen en niet in staat om emoties te beheersen. De meest bekende voorbeelden zijn de woede-uitbarstingen van Erdogan tijdens het World Economic Forum tegen de Israëlische president Shimon Peres en tijdens een ceremonie van de Staatsraad tegen de voorzitter van de orde van advocaten, Metin Feyzioglu.
– Wraakzuchtig. Critici, tegenstanders en vijanden worden niet zomaar terechtgewezen of bestreden, maar verpletterd met buitenproportionele argumenten en middelen.
– Snel beledigd, wat geïllustreerd wordt door het grote aantal door Erdogan aangespannen rechtszaken wegens belediging.
– Grote achterdocht. Erdogans samenzweringstheorieën verhullen zijn falend beleid, maar hij lijkt ze zelf te geloven. Met andere woorden, de pathologische leugenaar die geloof hecht aan zijn eigen leugens. Nog een symptoom van APS.
– Denkt niet aan een verder gelegen toekomst. Wat er na 16 april gebeurt, wanneer het referendum wordt gehouden over een presidentieel systeem, lijkt hem momenteel totaal niet te interesseren. Alles is gericht op het die dag te bereiken doel, waar als het nodig is de toekomst van het land aan mag worden opgeofferd.
– Kan geen fatsoenlijke dialoog voeren. Erdogan zal nimmer een debat met leiders van andere partijen accepteren. Communiceert hij, dan alleen volgens zijn eigen regels. Krijgt hij kritiek dan volgt vaak een ongecontroleerde woede-uitbarsting.
– Schept op over zijn eigen prestaties. Grote posters met Erdogans gezicht naar aanleiding van de opening van een brug of tunnel overheersen het Turkse straatbeeld. Verder opscheppen over de prestaties van Turkije. Maar voor Erdogan is hij Turkije, zoals Turkije Erdogan is. Tegenstanders worden van de natie uitgesloten.
– Oppervlakkige persoonlijkheid met weinig diepgang, die echter verborgen gaat achter een erg sterk (lijkend) charisma.
– Ongeremde fantasie, die bijvoorbeeld tot uiting komt in deformatie van de geschiedenis en plannen over onhaalbare megaprojecten.
– Impulsief. Spreekt voordat hij denkt, omdat irrationele wanen overheersen.

Nogmaals, bij APS verbergt het opgeblazen ego de minderwaardige gevoelens van de patiënt over zichzelf.

Ontbreken van empathie

Twee van de meest in het oog springende kenmerken van APS zijn hier nog niet genoemd, omdat ze specifieke aandacht verdienen.

In de eerste plaats een gebrek of het ontbreken van empathie. Lang werd APS gekoppeld aan het onvermogen om zich in anderen te verplaatsen, met gewetenloosheid en niet in staat zijn tot berouw als gevolg. Volgens de laatste wetenschappelijk inzichten zijn APS- patiënten echter wel degelijk tot empathie in staat. Alleen is het zoals bij ‘gezonde’ mensen geen automatisme en ontstaat het alleen als ertoe aangezet wordt.

Erdogan lijkt empathie op te kunnen wekken als het in zijn straatje van pas komt. In 2013 toonde hij zich extreem empathisch toen hij reageerde op een brief van Mohammad al-Beltagy, een tot de Moslim Broederschap behorende politicus wiens dochter werd gedood door een Egyptische veiligheidsdienst. Hij was bij die gelegenheid zelfs tot tranen geroerd.

Daar tegenover staat zijn ijskoude reactie in 2014 na de mijnramp in Soma, waarbij 301 mijnwerkers om het leven kwamen. Erdogan zei toen simpelweg dat het tot het risico van het beroep behoorde en toonde geen enkele emotie.

Medeleven met de Moslim Broederschap diende een politiek doel voor Erdogan, terwijl er met Soma niets mee te winnen viel. Ontbreekt het eigenbelang, dan is spontane empathie uitgesloten en verraadt zich een primair aspect van APS. Kortom, wat sociaal lijkt is altijd op het eigen belang gericht.

Manipulatie

Een bekend verschijnsel is verder dat APS-patiënten inlevingsvermogen pretenderen om anderen te manipuleren. Naast het omvermogen tot authentieke empathie is manipulatie van de omgeving een hoofdkenmerk van APS.

Hoewel andere aspecten van APS duidelijk herkenbaar zijn bij Erdogan, valt zijn enorme vermogen tot manipuleren het meest op. Het heeft in ieder geval de meeste consequenties voor Turkije.

Een metafoor voor manipulatie in de context van APS vinden we in de legende van De rattenvanger van Hamelen. In dit middeleeuwse verhaal verlost een mysterieuze man een dorp in Duitsland van een rattenplaag. Omdat hij daar niet voor betaald kreeg, liet hij uit wraak 130 kinderen verdwijnen door hen met zijn magische fluitspel mee te lokken.

De rattenvanger van Hamelen staat in metaforische zin voor de volgende definities: 1. Een charismatische persoon die volgers aantrekt. 2. Een muzikant (of spreker) die de massa weet aan te trekken.

Hitler

Adolf Hitler, die evenals Erdogan door zijn autoritaire vader werd mishandeld, is vaak met de Rattenvanger van Hamelen geassocieerd. Hitler vertoonde dan ook legio kenmerken van APS. Met voorop zijn buitengewone talent voor redevoeringen, en daarmee voor manipulatie. Met zijn bijkans hypnotiserende stem, die de fluit van de rattenvanger verving, kon hij enorme mensenmassa’s tot overtuigingen manipuleren.

De geschiedenis herhaalt zich zelden, maar rijmt wel vaak. Er zijn met andere woorden grote verschillen, maar ook raakvlakken tussen Duitsland in de jaren dertig en Turkije in dit millennium. Om die raakvlakken te illustreren is een stukje geschiedenis noodzakelijk.

Tweedeling

Tien jaar voordat Hitler aan de macht kwam stichtte Mustafa Kemal Atatürk de Turkse Republiek. Atatürk begon een krachtig moderniseringsbeleid, dat erg aansloeg in de grote steden, maar veel minder op het Anatolische platteland. De Kemalisten gaven de bevolking daar de kans om deel te nemen aan de sprong voorwaarts, maar dat werd overwegend afgewezen. Ook in de daarop volgende decennia. Liever hield men vast aan de conservatieve waarden en normen van het Ottomaanse Rijk.

Het gevolg was dat de ontwikkeling van de provincie al snel achter kwam te liggen op die van de steden. Hoewel de conservatieve Turken daar door niet mee te gaan in de modernisering in de eerste plaats zelf verantwoordelijk voor waren, beschuldigden ze het Kemalistische establishment en de westerse wereld. Ook verweten zij het buitenland het verval van het Ottomaanse Rijk.

De tweedeling in Turkije tussen modernisten en conservatieven bestaat tot op de dag van vandaag. Bij de laatstgenoemde bevolkingsgroep leidde dat tot haat, maar vooral ook tot een diep geworteld minderwaardigheidscomplex.

Wisselwerking

Zoals Hitler een voedingsbodem herkende in de frustraties van de Duitsers over de Vrede van Versailles, zo vond Erdogan het in de minderwaardige gevoelens van de conservatieve massa voor zichzelf.

Met afkeer van de seculiere nationalisten als basis ontstond een bijzondere wisselwerking tussen Erdogans verborgen minderwaardigheidscomplex en de collectieve inferieure gevoelens onder de conservatieve Turken. Bij hen leidt de ontstane chemie tot een ontvankelijkheid, waar hij zijn grootheidswaan op over kan brengen. Het gevolg is het veel besproken nieuwe zelfvertrouwen van de Anatolische massa. Echter, zelfvertrouwen met minimale diepgang, want onder het oppervlak ervan bevindt zich de onzekerheid van een man. Het is dan ook niet meer dan waan, die er alleen is om voor deze onzekerheid te compenseren.

Dat laatste blijkt wanneer Erdogans medestanders hem in ruil voor hun valse zelfvertrouwen bejegenen met blinde adoratie en woorden als ‘Reis’ (uitgesproken als re-is, wat zich vrij laat vertalen in het Duitse ‘Führer’). Zo geven ze hem de energie terug die zijn ego groot houdt en de spoken in zijn hoofd op de achtergrond.

Spreker

Met Hitler ging het niet anders. APS-patiënten zijn vaak begenadigde sprekers. Hitler was dat, maar Erdogan niet minder. Voor de interactie waren en zijn massale party rallies essentieel. Van Nuremberg toen, tot Yenikapi nu. Het resultaat is gelijk: massahysterie.

Wanneer de rattenvanger van Kasimpasa (de wijk in Istanbul waar Erdogan opgroeide) de massa via zijn stem en charisme besmet met megalomanie, worden zijn persoonlijke belangen identiek aan die van de natie. Een goed voorbeeld is het presidentieel systeem, dat hij in de ogen van zijn medestanders weet te verkopen alsof niet hij maar zij er beter van worden.

Evenals Hitler vroeger, brengt Erdogan zijn ego tegenwoordig op de massa over door zijn uitspraken te larderen met zijn paranoïde wanen over kwaadaardige buitenlandse machten en bevolkingsgroepen die op de vernietiging van land en natie uit zouden zijn. En zoals Hitler Duitsland een in Germaanse mythen verpakt Derde Rijk voorhield, zo presenteert Erdogan een in Ottomaanse en islamitische sentimenten gedrenkt ‘nieuw Turkije’ aan Turkije.

De parallellen laten zich niet ontkennen. Erdogan benadrukte ze nota bene zelf toen hij nazi-Duitsland vorig jaar als voorbeeld noemde van een geslaagd presidentieel systeem!

Einde

Er zijn er die zeggen dat niet Erdogan, maar de bijna vijftig procent die op hem en zijn Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) stemmen verantwoordelijk zijn voor wat misgaat in Turkije. Dat komt echter neer op een verwijt richten aan slachtoffers van het Stockholm-syndroom. Want dat is de realiteit: Turkije wordt in gijzeling gehouden door een APS-patiënt. De ene helft valt voor zijn massamanipulatie, de rest wordt leeggezogen door zijn emotionele parasitisme, wat ook al een vaak genoemd kenmerk van APS is.

Erdogan manipuleerde niet alleen Turken. Vanaf 2003 wist hij Europa en de VS te overtuigen dat hij integer was in zijn belofte over betere mensenrechten en bereidheid tot een prowesterse koers. Achteraf weten we dat hij de wereld manipuleerde tot het dienen van zijn belangen. Dat wil zeggen, tot steun bij het neutraliseren van de seculier-nationalistische factor die zijn streven naar alleenheerschappij in de weg stond.

Brussel en Washington werden zo het doelwit van een typisch staaltje APS-manipulatie. Dat is daar ondertussen met schade en schande erkend, maar in Turkije werkt de betovering nog volop. Naarmate Erdogans aan bevestiging verslaafde ego meer adoratie nodig heeft alleen maar sterker zelfs.

Hoe dit proces te stoppen? Of beter, kan het gestopt worden? Want niets lijkt Erdogan te kunnen deren; tegen onthullingen over corruptie is hij bijvoorbeeld volledig immuun.

Aan de betovering van de rattenvanger van Hamelen kwam een einde toen hij met de kinderen verdween. Aan die van de rattenvanger van Nuremberg nadat hij de bevolking naar een totale ondergang had gesleept. Hoe zal het eindigen met de rattenvanger van Kasimpasa?

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)