Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – Solide bewijs dat Fethullah Gülen opdracht gaf tot de couppoging van 15 juli jl. ontbreekt nog steeds. Het kan echter als een gegeven worden beschouwd dat volgelingen van de bejaarde islamist in de Amerikaanse Pocono-bergen er nauw bij betrokken waren.
Kentekenplaten
De zuiveringsgolf die sinds zes weken over Turkije gaat neemt ongekende en bizarre vormen aan. Neem het onderzoek dat op gang is gekomen naar eigenaren van auto’s met een kentekenplaat waar de letters F en G op voorkomen.
Zoals in veel andere landen is het in Turkije mogelijk om specifieke kentekenplaten te bestellen, maar daarmee is nog niet gezegd dat iedereen die daarmee rondrijdt een volgeling van Gülen is.
Gezien de immer in geheimzinnigheid gedrenkte Gülen-beweging is er zelfs veel voor te zeggen dat volgelingen van de imam tegen iedere prijs zullen vermijden dat zijn initialen op hun auto herkenbaar zijn. In Nederland is de naam van Gülen vaak niet te vinden op websites van bij de beweging aangesloten organisaties, en dan zouden de volgelingen in Turkije via kentekenplaten de aandacht op zich vestigen? Weinig aannemelijk. Zeker als in aanmerking wordt genomen dat het conflict tussen de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) en de Gülen-beweging al langer drie jaar gaande is.
Veel aannemelijker is het daarom dat het op toeval berust wanneer de letters F en G op kentekenplaten voorkomen. Ondertussen is hierdoor echter een aantal niets vermoedende auto-eigenaren onder verdenking komen te staan, wat tekenend is voor een heksenjacht.
Cijfers
De cijfers liegen er niet om. Er zijn nu 76.597 Turken geschorst en nog eens 4.897 ontslagen, waaronder 3000 militairen. Daarnaast zijn 40.029 personen aangehouden, waarvan er 20.355 in voorarrest worden gehouden in afwachting van een proces. Het zijn er zoveel dat veroordeelde criminelen moeten worden vrijgelaten om ruimte te maken in de gevangenissen.
Dat gaat in lang niet alle gevallen om Turken die worden verdacht van banden met de Gülen-beweging. Het is immers duidelijk dat de regering de afgekondigde noodtoestand aangrijpt om ook andere tegenstanders aan te pakken, zoals socialisten. Laten we er echter vanuit gaan dat het leeuwendeel uit volgelingen van Gülen bestaat.
Hadden die in alle gevallen vooraf kennis van de couppoging? Zeer onwaarschijnlijk. Het ligt immers voor de hand dat de coupplegers het need to know principe hanteerden. Logisch, want wanneer personen over een samenzwering worden geïnformeerd die daar geen rol bij spelen ontstaat een nodeloos risico. Daarom kan gevoeglijk aangenomen worden dat op een enkele uitzondering na alleen de na de militaire volgelingen van Gülen vooraf op de hoogte waren.
Infiltratie
De couppoging is echter slechts een kant van het verhaal over de zuivering. Die heeft daarnaast alles te maken met het terugdraaien van de door de Gülen-beweging betrachtte onderneming om haar leden binnen de staat te laten nestelen, om daar zoveel mogelijk invloed te laten gelden.
Wanneer een religieuze groepering met een bedenkelijke ideologie en het overduidelijke streven naar macht de staat infiltreert, is uiteraard sprake van een ongewenste situatie. Vandaar dat seculiere politici en journalisten daar al jaren geleden voor waarschuwden. Zolang de AKP samenwerkte met de Gülen-beweging toonden Erdogan & Co. zich daar echter doof voor. Sterker nog, zij stonden het zelfs toe dat degenen die de bel lieten luiden over infiltratie van de staat achter de tralies werden gesmeten door aan de Gülen-beweging verbonden aanklagers.
Omslag
De omslag kwam pas echt op gang toen de AKP eind 2013 zelf in de wielen werd gereden door Gülens aanklagers en politiefunctionarissen. Dat wil zeggen, toen die tot actie overgingen ten aanzien van corruptie bij de AKP, in een overduidelijke poging de regeringspartij onderuit te halen. Het gevolg was dat de AKP de bezem haalde door justitie en politie. Ook toen nog werden volgelingen van Gülen in andere staatsinstanties, waaronder de strijdkrachten, echter ongemoeid gelaten.
De veronderstelling dat de AKP de Gülen-volgelingen binnen de staat niet kon lokaliseren bleek achteraf onterecht, want na de mislukte staatsgreep konden duizenden onder hen binnen korte tijd worden aangehouden of op non-actief worden gesteld. Dat het zo lang duurde wekt de indruk dat daar een couppoging voor nodig was. Een van de meeste gestelde vragen sinds 15 juli is uiteraard waarom.
Journalisten
De laatste weken zijn ook veel journalisten gearresteerd waarvan de banden met de Gülen-beweging eerder al duidelijk waren. Het zijn er zoveel dat Turkije nieuwe records vestigt qua journalisten in het cachot.
Die journalisten vormen een afzonderlijke categorie. Hadden zij vooraf wel kennis over de couppoging? Vanwege het eerder genoemde need to know principe is dat eveneens onwaarschijnlijk.
De gearresteerde journalisten wordt verweten propaganda te hebben verspreid. Echter, niet voor de couppoging, want zelfs als ze daar vooraf van op de hoogte waren ontbraken hen daartoe de wegen. Tot de Gülen-beweging behorende media werden immers al ver voor de mislukte staatsgreep op last van de overheid onder beheer geplaatst of opgeheven.
Het gaat dus om propaganda in de tijd waarin die media nog wel vrij actief konden zijn. Religieuze propaganda dan? Moeilijk voorstelbaar dat de AKP daar een onoverkomelijk probleem mee had, want wat betreft religie zijn er nauwelijks verschillen tussen de regeringspartij en de Gülen-beweging. Beide streven bijvoorbeeld naar islamisering van de samenleving.
Kritiek
Om propaganda voor infiltratie van de staat door de volgelingen van Gülen kan het evenmin zijn gegaan, want de aan de imam verbonden media hebben dat altijd ontkend.
In plaats daarvan zal die propaganda voor de AKP bestaan hebben uit de kritiek die de media van de Gülen-beweging kenbaar maakten op de regering sinds het ontstaan van het conflict.
Journalisten die voorheen actief waren voor de media van de Gülen-beweging worden nu dus niet gearresteerd in verband met de couppoging, of infiltratie van de staat (waar de media sowieso geen deel van uitmaken), maar vanwege kritiek op de regering. Vanuit het perspectief van de democratie die Turkije heet te zijn blijft dat lastig om uit te leggen aan bijvoorbeeld de EU.
Crisis
De zuivering is nog lang niet voorbij. Het zou me niet verbazen wanneer het aantal geschorste, ontslagen of gearresteerde Gülen-volgelingen uiteindelijk tot ver boven de 100.000 op zal lopen. Wat moet Turkije daarmee op de lange termijn? Hen allemaal opsluiten is onmogelijk. Zelfs wanneer ook de allerzwaarste criminelen worden vrijgelaten ontbreekt het daartoe aan ruimte in de gevangenissen.
Omdat het al even uitgesloten is om hen terug te plaatsen op hun oude positie, dreigt een grote groep outcasts te ontstaan, waarvan het bijvoorbeeld niet te verwachten valt dat ze nog snel werk zullen vinden. Dat dit tot een nieuw maatschappelijk probleem zal leiden is verre van uitgesloten, al valt op dit moment moeilijk te voorzien wat voor vormen dat aan zou kunnen nemen. Het risico in dit verband illustreert echter hoe dan ook de diepte van de crisis waar Turkije zich in is komen te bevinden.
Deprogramming
Aangezien de Gülen-beweging met een onbetwiste leider een onvervalst aspect van een sekte kent moest ik denken aan de vooral in de VS gepraktiseerde methode van deprogramming. Dat wil zeggen, het ongedaan van de hersenspoeling die leden van een sekte ondergaan. Daar zitten echter nogal wat haken en ogen aan. Niet in de laatste plaats omdat deprogrammering doorgaans onder dwang zal moeten plaatsvinden en in feite op zichzelf neerkomt op een hersenspoeling, met alle psychische gevolgen van dien.
Organisaties die aan deprogramming doen hebben verder nogal eens de neiging om zelf op een sekte te gaan lijken. Er is zelfs een geval bekend van een in verband met deprogramming genoemde organisatie (het Cult Awareness Network) die door een sekte werd overgenomen (de Scientology kerk).
Wat betreft Turkije geldt dat de Gülen-beweging ondanks een overduidelijke kenmerk toch een nogal atypische sekte is. Zoals de beweging atypisch is als ‘terroristische organisatie’ (in de woorden van de AKP). Deprogrammeren van Gülens volgelingen is alleen en om die reden geen serieuze optie.
Bovendien, wie moet de deprogramming op zich nemen? Geen twijfel over mogelijk dat de AKP dit geheel in eigen hand zou willen houden. Sommige critici van die partij zullen hier wellicht opmerken dat de AKP zelf een sekte is waarvan de medestanders hard aan deprogramming toe zijn…
Volg Peter Edel op Turksnieuws
Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)
