Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – In Istanbul is een militaire academie gevestigd die als kweekvijver voor nieuwe generaals geldt. Traditiegetrouw houdt de president van de Turkse Republiek hier jaarlijks een toespraak.
Vorige jaar maakte de huidige president, Recep Tayyip Erdogan, voor het eerst zijn opwachting om zijn woordje te doen. Daarbij betuigde hij zijn spijt over de arrestaties van militairen naar aanleiding van de in 2008 en 2010 begonnen Ergenekon- en Balyozprocedures. In beide veelbesproken zaken werden de verdachten er, door aanklagers behorend tot de beweging rond imam Fethullah Gülen, van beschuldigd een staatsgreep te beramen.
Misleid
Destijds werkte de Gülen en zijn volgelingen nauw samen met Erdogan en diens Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP). Erdogan ging ook volledig mee in de beschuldigingen van Gülens aanklagers inzake Ergenekon en Balyoz.
Nadat de samenwerking tussen de AKP en de Gülen-beweging van een conflict tot een oorlog was getransformeerd, veranderde Erdogan zijn opstelling ten opzichte van de militairen (en burgers) die ondertussen in verband met Ergenekon en Balyoz waren veroordeeld. Omdat hij hun vervolging eerder had aangemoedigd betekende dit dat hij met een goed verhaal op de proppen moest komen om zichzelf in hun ogen vrij te pleiten.
Dat verhaal meende hij gevonden te hebben in het argument dat hij door Gülen misleid was. Klonk weinig overtuigend, aangezien er jaren geleden al legio journalisten waren die precies wisten waar Gülen mee bezig was in de Turkse staat. Erdogan stond daar toen echter niet voor open. Sterker nog, journalisten die iets naars zeiden over Gülen mochten van hem samen met de militairen achter de tralies.
Of de militairen Erdogans verhaal over misleiding door Gülen helemaal geloven is twijfelachtig, maar naar buiten toe lijken ze het te slikken en daar gaat het maar om. Bovendien vinden ze het natuurlijk prachtig dat Erdogan een heksenjacht tegen de Gülen-beweging ontketende binnen politie en justitie.
Busrit
Ook in het Gülen-kamp jammert men over misleiding, maar dan uiteraard door Erdogan. Als ze geweten hadden dat Erdogan zo weinig respect had voor democratische fijnzinnigheden als vrijheid van meningsuiting, hadden ze nooit met hem in zee gegaan, zeggen ze daar.
Alsof Gülen en zijn volgelingen Erdogans beroemde bushaltevergelijking niet kenden. Al in de jaren negentig vergeleek hij democratie met een busrit. ‘Heb je de juiste bestemming bereikt dan stap je uit’, zei hij. Daarmee gaf hij aan democratie niet als een doel te zien, maar als een middel.
Dat Erdogans beleid van hervormingen uit de eerste jaren van de AKP niet meer dan een façade was waar zijn werkelijke aard achter schuilging, moet Gülen donders goed hebben geweten. De harde waarheid is dat democratische essenties als vrijheid van meningsuiting ook aan de imam niet besteed zijn. Dat bleek wel met Ergenekon en Balyoz. De reputatie van Turkije als land waar journalisten worden opgesloten begon immers in die periode.
Natuurlijk, het is fout dat Erdogan nu Gülens kranten onderuit haalt en journalisten vervolgd. Dat past hoe je het wendt of keert niet in een democratie. Tegelijkertijd klinkt het geklaag daarover door de fethullaci als ‘de pot verwijt de ketel.’
PKK
Erdogans toespraak bij de militaire academie in Istanbul van vorig jaar vond plaats in de eindfase van het mislukte vredesproces met de Koerdische PKK. Toch drukte hij daar toen nog zijn vertrouwen over uit. Hij vroeg de militairen ook ‘enig geduld met de PKK te hebben.’
Een heel verschil met Erdogans toespraak voor de toekomstige generaals van 28 maart jl. – de dag voor het begin van zijn bezoek aan de VS. Verklaarbaar, want er is ondertussen iets voor het Koerdische vredesproces in de plaats gekomen dat de vergelijking met een burgeroorlog heel goed doorstaat.
Erdogan legde de militaire feuten uit dat de oorlog met de PKK sinds vorig jaar aan 215 soldaten, 133 politieagenten en zeven dorpswachten het leven heeft gekost. Verder zei hij:
‘In dezelfde periode schakelde Turkije 5359 terroristen uit – ze werden gedood, gewond, of gevangen genomen. Maar dat neemt niet weg dat we de pijn over onze martelaren zullen blijven voelen.’
Absoluut leiderschap
Verder gaf Erdogan tijdens zijn toespraak een sneer naar de westerse landen vanwege hun ‘hypocrisie’ in de strijd tegen terrorisme. Opvallend genoeg stond hij geen seconde stil bij Rusland, terwijl Turkije daar eind vorig jaar toch het een en ander mee beleefde in militair opzicht.
Des te meer aandacht had Erdogan voor een ander thema: zijn streven naar absoluut leiderschap. Hij draaide er niet omheen:
‘Bij iedere gelegenheid zeg ik: een natie, een vlag een land, een staat. Daar voeg ik nu aan toe: ‘een leger, een commandant.’
Traditie
Aldus benadrukte Erdogan dat hij als president aan het hoofd staat van de strijdkrachten. Officieel staat het ook zo in de grondwet beschreven. In de praktijk lieten zijn voorgangers militaire zaken echter over aan de premier en de opperbevelhebber van de strijdkrachten. De titel van het hoogste militaire commando was voor hen alleen van symbolische betekenis. Deze traditie werd door zoveel presidenten gevolgd dat de Turken niet beter meer wisten.
Maar zo steekt Erdogan niet in elkaar. Hij haalt uit de grondwet wat erin zit. En als hij behoefte heeft aan nog meer macht dan de grondwet hem toestaat lapt hij die aan zijn laars. Premier Davutoglu ervaart dat. Hij heeft volgens de grondwet de hoogste autoriteit, maar daar heeft Erdogan maling aan. Davutoglu accepteert dat ook, al heeft hij heel af en toe nog wel eens een lesje nodig over de verhoudingen in het ‘Nieuwe Turkije’.
Ervaring
Van premier naar een sultanachtige president, en nu wil hij kennelijk ook nog eens de absolute pasja (generaal) zijn. Een hele uitdaging voor een politicus zonder enige ervaring als bevelhebber in de strijdkrachten (zijn biografie op de presidentiële website vermeldt zelfs niets over militaire ervaring).
Het is de vraag hoe dit in de strijdkrachten valt. Met a new sheriff in town daalt iedereen daar per slot van rekening een plaatsje in de commandostructuur. De publicist Metin Gürcan (die zelf wel veel ervaring in de strijdkrachten heeft) gaf een lichte hint over de gevoelens onder de militaire bobo’s hieromtrent:
‘We mogen niet vergeten dat de huidige chef van de generale staf, generaal Hulusi Akar, in het publiek zat [toen Erdogan zijn toespraak hield].’
Volg Peter Edel op Twitter
Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)
