Het referendum; ‘ja’ of ‘nee’? (ANALYSE)

Istanbul/Peter Edel (ANALYSE) – Het door het Turkse parlement goedgekeurde voorstel over een nieuwe grondwet, waarbij alles draait om de invoering van een presidentieel systeem, is opgestuurd naar president Erdogan. Duurde even, want de Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) moest er eerst nog wat aan veranderen. Deed de regeringspartij op eigen houtje, het parlement kwam er niet aan te pas.

Nu hoeft Erdogan alleen nog een krabbel te zetten en dan kan een datum geprikt worden voor het referendum. Volgens onbevestigde berichten gaat het 9 april worden.

CHP/HDP

Nog een week of acht dus, maar er wordt al veel gespeculeerd over wat er dan gaat gebeuren. Oftewel wie er ‘ja’ dan wel ‘nee’ gaat zeggen. Voor de Republikeinse Volkspartij (CHP) en de pro-Koerdische Democratische Volkspartij (HDP) ligt het duidelijk, die gaan voor een volmondig ‘nee’.

Daarmee is niet gezegd dat de volledige aanhang van beide partijen daarin meegaat. Uitzonderingen zijn er altijd en misschien maakt iemand een vergissing in het stemlokaal, maar het leeuwendeel zal vol overtuiging ‘nee’ zeggen.

MHP

Een stuk minder duidelijk ligt het met de ultranationalistische Partij van de Nationale Beweging (MHP). Partijleider Devlet Bahceli was lang tegen een presidentieel systeem, maar de AKP wist hem in ruil voor bepaalde toezeggingen op andere gedachten te brengen. Mogelijk kreeg hij beloften over posities binnen de Turkse staat voor partijvrienden. Vast staat dat hem een snoeiharde aanpak van de Koerdische PKK is toegezegd.

De MHP is echter verdeeld. Vorig jaar probeerden dissidenten Bahceli te wippen. Tevergeefs en de dwarsliggers werden uit de partij gegooid, maar de crisisatmosfeer werd daar niet minder door.

Bahceli’s tegenstanders wijzen een superpresidentschap voor Erdogan af. Sterker nog, de dissidenten begonnen een nee-campagne. Goed, zij zitten niet meer in de partij, maar dat maakt het niet minder waarschijnlijk dat de verdeeldheid onder de ultranationalisten een uitwerking zal hebben op de achterban van de partij. Daardoor is het vaag welk percentage daarvan akkoord zal gaan met de nieuwe grondwet.

AKP

Premier Yildirim toont zich vol vertrouwen over de uitslag van het referendum. Zestig tot zeventig procent van het electoraat gaat voor ‘ja’ naar de stembus, zegt hij. Wie iets verder kijkt ziet echter zeker onzekerheid bij de partijleiding.

De twijfel volgt voor een belangrijk deel uit twijfels bij de meest uitgesproken islamisten binnen kringen rond de partij. Erdogan en zijn regering namen sinds vorg jaar beslissingen die hier niet helemaal fijn zijn gevallen. Zo schreef ik vorig jaar al dat in een krant waar eerder geen spatje kritiek op Erdogan verscheen opeens vraagtekens werden geplaatst bij de presidentiële flirt met de Shanghai Cooperation Organization (SCO).

Israël

Over Erdogans suggestie dat Turkije de EU en de NAVO achter zich zou kunnen laten, om in plaats daarvan volwaardig SCO-lid te worden, horen we de laatste tijd niet veel meer. Rabiate islamisten binnen het AKP-gezelschap hebben echter meer aan te merken. Het herstel van de betrekkingen tussen Turkije en Israël bijvoorbeeld. Eerder werd Erdogan op islamistische handen gedragen omdat hij de zionistische staat messcherp veroordeelde. Dat hij er wat dat betreft vrijwel het zwijgen toe heeft gedaan wordt niet overal geapprecieerd.

Bijvoorbeeld bij de islamistische mensenrechtenorganisatie IHH, die in 2010 nauw betrokken was bij het Freedom Flotilla naar de Gaza-strook. Erdogan steunde dat initiatief in alle toonaarden, wat de IHH uiteraard schitterend vond. Zijn toenadering vorig jaar tot Israël leidde daar uit de aard van de zaak tot nogal wat teleurstelling. Erdogan kan dan zeggen dat hij Israël op de knieën dwong, maar voor het omgekeerde is meer te zeggen en dat is IHH niet ontgaan.

Trump

Er steekt meer bij de islamisten. De door de nieuwe bewoner van het Witte Huis verordonneerde immigratieban ten aanzien van zeven moslimlanden bijvoorbeeld. De regeringsgezinde kranten in Turkije reageerden nogal laat, maar een aantal islamistische columnisten daarvan veroordeelden Donald Trump uiteindelijk toch volop.

Dergelijke publicisten kennen er weinig waardering voor dat Erdogan hier de lippen over op elkaar houdt – omdat hij bang is anders een telefoontje van Trump mis te lopen. Hij wordt door hen gewaardeerd om zijn antiwesterse standpunten, maar juist daarom stuit zijn enthousiasme voor Trump op onbegrip.

Yeni Safak

De islamistische kritiek heeft niet altijd direct betrekking op Erdogan. Vaak gaat het om de kring waardoor de president zich omringd weet, maar toch. Zo wond de islamist Ismail Kilicarslan zich in Yeni Safak op over het ‘immorele’ gedrag van de harde kern onder Erdogans supporters. Andere islamistische publicisten steken niet onder stoelen en banken dat ze een probleem hebben met vriendjespolitiek en corruptie bij de AKP, terwijl ze ook Erdogans autoritaire opstelling minder zien zitten.

Het is opmerkelijk dat dergelijke kritiek ook verschijnt in Yeni Safak, een krant waar Erdogan al op kon rekenen toen hij nog burgemeester van Istanbul was. Lang plaatste de krant dan ook geen onvertogen woord over hem. Nu dus wel. Iemand formuleerde het als volgt: ‘als dit soort kritiek in Hürriyet zou verschijnen kon Aydin Dogan (de eigenaar van deze krant) naar de gevangenis verhuizen.’

Duvardibi.tv

Erdogans islamistische critici kunnen wel degelijk op tegenvuur rekenen. Met name van Duvardibi.tv, een website van Erdogans meest fanatieke medestanders. De eerder genoemde Ismail Kilicarslan werd hier zwaar onder schot genomen. Ahmet Tastegiren, die het vorig jaar in de al even AKP-gezinde krant Star waagde kritiek te hebben op Erdogans toenadering tot de SCO, trof hetzelfde lot.

Duvarbibi is meer Erdoganistisch dan islamistisch. Eerder waren Erdogan en islamisme synoniem met elkaar, maar dat is niet meer helemaal zo, hetgeen een bijzondere ontwikkeling mag heten.

Zien we hier de eerste tekenen van een nieuwe machtsstrijd? De Erdoganisten versus de islamisten? Het zou de eerste machtsstrijd niet zijn in de afgelopen vijftien jaar. Eerst was er de machtsstrijd tussen de seculiere-nationalisten en de AKP-Gülen-coalitie, en vervolgens die tussen de AKP en de Gülen-beweging. Dus sluit maar eens uit dat we nogmaals zoiets te zien krijgen.

Toekomst

Er zijn er die menen dat deze tegenstelling gevolgen kan krijgen voor de uitslag van het referendum, al slagen ze er niet in de mate waarin te voorspellen. Er zijn echter nog meer overwegingen voorstelbaar waardoor AKP-stemmers kunnen twijfelen.

Het referendum lijkt op het eerste gezicht om een superpresidentschap voor Erdogan te draaien, maar in feite gaat het natuurlijk ook om een presidentieel systeem voor zijn opvolgers. Heel goed denkbaar dat er binnen de AKP-achterban zijn die zich weliswaar verheugen op een ultramachtige Erdogan, maar tegelijkertijd bedenkingen hebben over een presidentieel systeem voor de verder weg gelegen toekomst.

Stel dat Erdogan er in 2019 niet in slaagt om de presidentsverkiezingen te winnen. In theorie zou een tegenstander van de AKP dan veel meer macht kunnen krijgen dan de achterban van de partij lief is. Dat kan een factor zijn bij de beslissing om ‘ja’ of ‘nee’ te stemmen.

Abdulkadir Selvi

Bij de AKP lijkt men er in ieder geval niet helemaal gerust op. Dat valt op bij Abdulkadir Selvi, een als spreekbuis van Erdogan bekendstaande columnist. Selvi verwacht dat niet meer dan 46 procent ‘ja’ zal stemmen. Dit bracht Selvi ertoe om aan te dringen op initiatieven waarmee meer ja-stemmen uit het Koerdische kamp kunnen worden binnengehaald.

Fehmi Koru, een journalist die het goed kan vinden met oud-president Abdullah Gül, is er evenmin zeker over. Hij keek op van een bijeenkomst van vijftien AKP-medestanders waarbij de aanwezigen onder elkaar nagingen wat hun beslissing zou zijn bij het referendum. Zes zeiden er ‘ja’, de rest ‘nee’.

Drie groepen

De journalist van de krant Bir Gün Erk Acarer verdeelt de AKP-achterban in drie groepen. Volgens Acarer zal de eerste zeker voor ‘ja’ gaan, maar in de tweede groep is de twijfel volgens hem toegeslagen, terwijl hij meent dat de derde zelfs zeker ‘nee’ zal stemmen. Een verhouding tussen deze groepen noemt hij niet, maar hij meent dat het aantal nee-stemmers onder de AKP-achterban substantieel kan zijn.

Opiniepeilers zijn al volop actief over het referendum, maar hebben geen beste reputatie sinds ze er met de verkiezingen van november 2015 volledig naastzaten. Maar voor wat het waard is meldt ik dat hun bevindingen uiteenlopen. De een zegt dat de het ‘ja’ wordt, de andere ‘nee’. Geen van de peilingen duidt echter op een overtuigende voorkeur. Het schommelt vrijwel overal rond fifty fifty.

De opiniepeiler Gezici is ene uitzondering. Die stelt dat 35 procent van de traditionele AKP-stemmers ‘nee’ gaat stemmen. In het algemeen verwacht Gezici tot 59 procent nee-stemmen. Daaronder zou zich dan maar liefst 70 procent van de MHP-stemmers bevinden. Interessant is dat twintig procent van de HDP-stemmers voornemens zou zijn om het referendum te boycotten. Gezici meent dat de algemene opkomst 85 procent zal zijn, met de kanttekening dat naarmate meer Turken naar de stembus gaan de kans groter wordt dat de nieuwe grondwet wordt afgewezen.

Zoals gesteld zijn de bevindingen van opiniepeilers echter van niet meer dan betrekkelijk waarde. Waar ik zelf vooral naar kijk is wat er bij de AKP wordt verwacht, omdat de voorspellingen van onderzoekers in dienst van de regeringspartij in het verleden vaak meer correct zijn gebleken. Dan blijft het interessant dat Erodgans man Abdulkadir Selvi het zoals gesteld nu op 46 procent ja-stemmen houdt. Daarmee wijkt hij dus af van de zestig tot zeventig procent waar premier Yilidirm over praat. Wellicht illustreert dat verschil de twijfel bij de AKP.

Er zijn echter nog twee maanden te gaan en daarin kan veel gebeuren. Neem de Amerikaanse presidentsverkiezingen maar.

Angsttoestand

Hoe denk ik er zelf over? Wel, het is nog vroeg en ik zal in de komende weken nog vaker op het referendum terugkomen. Op dit moment houdt ik het er echter op dat Erdogan zijn presidentieel systeem gaat krijgen. Niet in de laatste plaats door de noodtoestand. Erdogan zei ook niet zomaar dat hij die ‘comfortabel’ vindt voor een referendum.

De noodtoestand is een angsttoestand. De AKP verspreidt de indruk dat nee-stemmers landverraders zijn die in de categorie van de Gülen-beweging, de PKK of het verguisde Armenië thuishoren. Erdogans propagandist, de voormalige maffiabaas Sedat Peker, ging nog verder. Hij zei hen die er open over zijn dat ze ‘nee’ gaan stemmen ‘op straat op te zullen opwachten.’

De politie voegt de daad bij Pekers woord, want die treedt hard op wanneer ‘nee-activisten’ flyers uitdelen. Zo ging het dit weekend in Istanbuls stadsdeel Kadiköy. Daar werd het gebruikelijke repertoire door de oproerdienders ingezet, waaronder pepperspray. Meerdere activisten werden aangehouden.

De strategie is overduidelijk: criminaliseer tegenstanders van de nieuwe grondwet en de gedachte aan ‘nee’ stemmen wordt als een thought crime waar een belangrijk deel van de bevolking de stuipen door op het lijf wordt gejaagd.

Numan Kurtulmus

Volgens vicepremier Numan Kurtulmus zal er na de invoering van een presidentieel systeem een einde komen aan de aanslagen die het land de laatste jaren in de ban hebben gehouden. Omgekeerd zegt Kurtulmus daarmee dat de aanslagen zonder een superpresidentschap door zullen gaan. De belofte komt bekend voor. Voor de novemberverkiezingen van 2015 beloofde de AKP stabiliteit. Wel, de AKP won die verkiezingen, maar Turkije werd nadien nog een stuk minder stabiel dan eerder.

Daar komt bij, waarom zou Erdogan met een presidentieel systeem wel voor stabiliteit kunnen zorgen als hij dat nu niet kan? Aangezien hij zich veel meer macht toe-eigende dan de (huidige) grondwet toestaat, heeft Turkije in veel opzichten immers al meer dan twee jaar een presidentieel systeem. Kon Erdogan daarmee voor stabiliteit zorgen? Nee, integendeel. Dus waarom zou hij dat wel kunnen als de illegale situatie met een nieuwe grondwet gelegitimeerd wordt?

Hubris syndrome

Stabiliteit was ook niet in zijn voordeel, omdat het gebrek er aan hem een vrijbrief gaf om zich meer macht toe te eigenen. Het is een veelgestelde vraag of Erdogan rust krijgt wanneer hij eenmaal het presidentieel systeem heeft, en of er dan rust zal komen in Turkije. Ik ben daar sceptisch over. Geef Erdogan macht en hij zal alleen maar naar meer verlangen. Dus wat gebeurt er als er niet meer macht voor hem te vergaren valt? De toekomst laat zich lastig voorspellen, maar een garantie voor rust en stabiliteit herken ik hier zeker niet.

Een kennis schreef: ‘Erdogan is aan zijn eindspel begonnen en het gaat nu tussen leven en dood voor hem.’ Een inktzwarte gedachte over een land waar zo veel op scherp staat.

Vorige week presenteerde een groep psychiaters in de VS een petitie waarin ze stelden dat Donald Trump aan ‘kwaadaardig narcisme’ lijdt. De door hen genoemde symptomen herken ik stuk voor stuk bij Erdogan. De Britse psycholoog Ian Robertson deed dat vier jaar geleden al.

Op basis van Robertsons diagnose vrees ik dat het nog ernstiger gesteld zou kunnen zijn met Erdogan dan met Trump. Macht is verslavend, zeker voor wie daar gevoelig voor is. Dat geldt zeker voor Trump, maar omdat hij nog maar net in de oval office zit, bevindt zijn verslavingsproces zijn nog in een beginfase. Erdogan heeft het al vijftien jaar voor het zeggen en behoeft daarom een hogere dosis. De consequentie is dat het ‘Hubris syndrome’, dat zeker ook al in Trumps handelen herkenbaar is, zich bij hem in een verder gevorderd stadium bevindt.

Toch zou Trump er m.i. goed aan doen om zich nu al te melden bij Power-mad Persons Anonymous…

Massabijeenkomsten

De AKP zal er op vertrouwen dat angst veel in de schaduw plaatst. Zoals niet nagekomen beloften over stabiliteit. Zeker als die angst extra wordt aangewakkerd met een extra portie samenzweringstheorieën. Die zullen we ongetwijfeld gaan horen tijdens de veertig massabijeenkomsten waarop Erdogan gaat verschijnen in het kader van het referendum.

Erdogan zal zich opstellen als de enige man die Turkije kan beschermen teboze Europese machten die de glorieuze opkomst van het ‘nieuwe Turkije’ een halt willen toeroepen. Want reken er op dat de EU zijn doelwit wordt de komende maanden, nu hij niet meer alleen op de knieën ligt voor Poetin, maar ook voor Trump.

Yigit Bulut

De presidentiële adviseur Yigit Bulut nam al een voorzet voor het anti-Europese spektakel, met de bezopen opmerking dat ‘Turkije raketten heeft ontwikkeld waarmee Europese landen kunnen worden getroffen.’ Neem het Europeanen op die manier maar eens kwalijk dat ze Turkije in de categorie Noord-Korea gaan rangschikken. Doet er niet toe voor de Eurohater Bulut, want hij weet dat dit soort onzin er ingaat als gesneden koek bij zijn fans.

Een volksvertegenwoordiger van de HDP vroeg overigens in het parlement waar al de aangekondigde bijeenkomsten van de AKP van betaald gaan worden. Er volgde geen antwoord, dus plukt de AKP er waarschijnlijk voor uit de staatskas. Nog een voordeel voor Erdogan, want voor de CHP en de HDP is dat uitgesloten. Bovendien kunnen die partijen maar beperkt hun standpunten via de TV aan de bevolking overbrengen. De meeste kanalen worden immers door de AKP gecontroleerd.

Economie

Kortom, zoals de zaken er nu voorstaan verwacht ik dat Erdogan zijn presidentieel systeem gaat krijgen. Ik denk ook niet dat de neergang van de Turkse economie roet in zijn eten zal gooien. De economische situatie droeg er in juni 2015 weliswaar toe bij dat de AKP bij de verkiezingen verlies leed, maar nu speelt vooral de angst.

Bovendien zal de AKP er alles aan doen om de naar verwachting tegenvallende cijfers over de economie van vorig jaar buiten zicht te houden. Tegen de tijd dat die overal zijn doorgedrongen heeft Erdogan het presidentieel systeem al lang op zak.

Vervroegde verkiezingen

Maar wat nu als het toch een tegenvaller wordt voor Erdogan? De eerder genoemde islamistische columnist Ahmet Tasgetiren stelde daar in de AKP-gezinde krant Star een scenario over op. Tastegiren verwacht dat Erdogan dan tot vervroegde algemene verkiezingen zal oproepen. Zonder meer aannemelijk, want de kans is levensgroot dat de MHP en de HDP de kiesdrempel dan niet meer halen. In dat geval kan het vrijwel niet anders dan dat de AKP aan de 367 zetels komt die nodig zijn om zonder referendum een nieuwe grondwet in te voeren.

Volgens Tastegiren is het na nieuwe verkiezingen ‘moeilijk om een wet in te voeren die tijdens het referendum is afgewezen.’ Gelijk heeft hij, al zal deze visie hem door de Erdoganistische hardliners van de website Duvarbivi.tv niet in dank worden afgenomen. Aan de andere kant, dat Tastegiren dit in het regeringsgezinde Star schrijft onderstreept de twijfel in AKP-kringen, en daarmee dat er niets zeker is tot de avond na het referendum.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)