Turkije schiet Russisch vliegtuig neer en krijgt een nieuwe regering (COLUMN)

Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – In de ochtend van 24 november werd een gevechtsvliegtuig van Rusland door Turkse F-16’s neergehaald. Voor het eerst in de geschiedenis van de NAVO schoot een vliegtuig van een tot het bondgenootschap land een Russisch toestel neer. Zonder meer een gebeurtenis van historisch formaat.

Naar het zich aan laat zien schond de Russische su-24 het Turkse luchtruim. De luchtmacht van Turkije zei in vijf minuten tijd tien keer gewaarschuwd te hebben voordat actie werd ondernomen.

Waarom vloog de su-24 daar? Ervan uitgaande dat Rusland niet van plan was om met een enkel vliegtuig een aanval op Turkije te openen, moeten de Russische operaties net over de grens de oorzaak zijn. Als gevolg daarvan zijn Russische vliegtuigen al eerder in het Turkse luchtruim gekomen.

Turkmen

Vorige week voerde Rusland bombardementen uit op dorpen in Noordwest Syrië, waar de in etnisch opzicht aan Turken verwante Turkmen wonen.

Ankara veroordeelde de bombardementen en stelt dat de Islamitische Staat (IS) zich niet in het gebied bevindt. Daarmee is echter nog niet gezegd dat er zich geen andere jihadistische groeperingen ophouden. Zoals Jahbat al-Nusra. De regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) hield deze aan al-Qaeda verbonden groepering lang de hand boven het hoofd en merkte haar pas na Amerikaanse druk aan als terroristische organisatie. Met veel enthousiasme ging dat zeker niet.

Volgens de militair analist en generaal b.d. Naim Baburoglu zijn de Turkmen gelieerd aan Jahbat al-Nusra. Dergelijke toch niet onbelangrijke details worden door de AKP verzwegen wanneer het op de bres springt voor de Turkmen, of wanneer (onder het mom van ‘humanitaire hulp’) wapens worden geleverd aan de etnische Turken in Syrië.

De AKP kan nu dan een meer actieve rol in de alliantie tegen IS op zich hebben genomen, maar lijkt nog steeds vrede te hebben met een scenario waarin al-Assad wordt afgezet in het voordeel van al-Qaeda derivaten.

De ideologie van het pan-soennisme blijft overheersen bij de AKP ten aanzien van Syrië. Dat Rusland daarbij wordt beschouwd als obstakel verklaart, meer dan het schenden van het Turkse luchtruim door de su-24 en het negeren van waarschuwingen door de bemanning, waarom het toestel werd neergehaald.

Kortom, zou het toestel ook zijn neergehaald in het denkbeeldige geval waarin Rusland aan de kant van de Syrische rebellen stond?

Piloten

Er heerst onduidelijkheid over het lot van de piloten die zich aan boord van het neergeschoten toestel bevonden. Een vertegenwoordiger van de Turkmen milities verklaarde dat beide Russen hangend aan hun parachute doodgeschoten werden. Als het inderdaad zo ging, zou dit neerkomen op een handeling in de categorie oorlogsmisdaden.

Er verscheen een video op de sociale media waar het dode lichaam van een van de piloten op te zien zou zijn. Wie de omstanders waren op deze video is onduidelijk. Behoorden zij tot Jahbat al-Nusra, of betrof het Turkmen? Er werd in ieder geval luid en herhaaldelijk ‘Allahu Akbar’ geroepen. Doorgaans is dat geen teken dat het meer gematigde islamitische bevolkingsdeel in het spel is.

Een dag later verklaarden bronnen van de krant Hürriyet binnen de Turkse veiligheidsdiensten dat beide piloten nog in leven waren, en dat zij werden vastgehouden door rebellengroepen.

De Turkse nationale inlichtingendienst MIT zou hierover contact onderhouden met de rebellen, wat dus de Turkmen-brigades, Jahbat al-Nusra, of een combinatie van beide moet zijn. Dat MIT daar sowieso contact mee heeft zal voor velen niet als verrassing zijn gekomen…

Maar als beide piloten nog leven, wie was de dode Rus op die video dan? Mogelijk is er sprake van verkeerde berichtgeving en leefde de man nog. Erg gezond zag hij er echter niet uit.

Volgens Rusland werd een van de piloten gedood, terwijl de ander gewond raakte. Daarnaast zou een piloot van een helikopter die er op uit werd gestuurd om de piloten van de su-24 in veiligheid te brengen zijn omgebracht door rebellen.

In de rug gestoken

Aanvankelijk hield Moskou zich tamelijk op de vlakte. Even leek het er zelfs op dat Turkije daar een uitweg geboden kreeg. De Russen hielden in eerste instantie namelijk de mogelijkheid open dat het vliegtuig vanaf de grond was neergeschoten. Zo had het ook door rebellen gedaan kunnen zijn.

Later op de dag was er van terughoudendheid geen sprake meer en zei de Russische president Poetin zich door Turkije ‘in de rug gestoken’ te voelen. Dat de Russen van toon veranderden kan te maken hebben met de berichten over de dood van de piloten, maar ook met de oproep tot NAVO-beraad over het incident door Turkije, dat zich graag van steun door het bondgenootschap verzekerd wist.

Jens Stoltenberg, de secretaris-generaal van de NAVO zei dat Turkije het recht heeft haar luchtruim te verdedigen. In dezelfde verklaring riep hij beide landen op om kalmte te bewaren.

De Amerikaanse president Obama stond eveneens achter het Turkse recht om het luchtruim te verdedigen. Toch zal het neerschieten van de su-24 niet zijn verwelkomd in Washington, omdat overleg met Moskou over operaties in Syrië zo een stuk gecompliceerder worden.

Toerisme

Het kan niet uitblijven dat het incident de relatie tussen Turkije en Rusland (verder) onder druk zal zetten. In de wetenschap dat een militaire vergelding grote risico’s met mee brengt, zal Poetin niet voor die optie kiezen. Er ligt nu weliswaar een zwaar bewapend Russisch oorlogsschip nabij de territoriale wateren van Turkije in de Middellandse Zee, maar dat kan heel goed show zijn.

Ook met represailles op het economische vlak zal Rusland waarschijnlijk voorzichtig zijn. De Russische gasleverancier Gazprom kan de gaskraan dichtdraaien, maar liet al weten dat niet te doen. Verklaarbaar, want Rusland bevindt zich nog altijd in een diepe economische crisis en kan inkomsten van de verkoop van gas aan Turkije niet missen.

Over gevolgen voor Turkish Stream, de geplande gasleiding voor Russisch gas over Turks grondgebied heeft nog niemand het specifiek gehad, maar de Russische president Medvedev sprak wel over consequenties voor gezamenlijke projecten zoals de kernenergiecentrale die in Turkije door een Russische onderneming word gebouwd. Verder dreigde Medvedev dat de positie van Turkse ondernemers op de Russisch markt in gevaar kan komen. Dat zou vooral gevolgen hebben voor bouwondernemers uit Turkije in Rusland.

Vooralsnog zullen de Russen vooral denken aan strafmaatregelen waar ze zelf niet onder te lijden hebben. Daarbij kan gedacht worden aan een toerismeboycot. Het duurde ook niet lang voordat die mogelijkheid gesuggereerd werd in Rusland. De sterk van toerisme afhankelijke Turkse economie zou daar zeker door getroffen worden.

Rusland is (na Duitsland) het tweede land waar de Turkse toerismesector het van moet hebben. Dat er door de economische crisis in Rusland dit jaar minder toeristen uit dat land naar Turkije kwamen was al een fikse aderlating. Komen er nog veel minder dan kan dat desastreus worden voor regio’s die hoofdzakelijk op toerisme drijven, zoals de provincie Antalya.

Beurs

De beurs in Istanbul daalde naar 76,242,98 punten en bereikte daarmee een niveau dat maar net boven dat van voor de verkiezingen op 1 november uitstak. Ook de Turkse lira daalde in waarde. Het staat echter niet vast of dit alleen op conto komt van het incident met de su-24.

Zo groeit de verwachting weer dat de Amerikaanse Federal Reserve Bank binnenkort de rente zal verhogen. Het vooruitzicht dat dit in minimale stappen zal gebeuren zorgde er de laatste tijd voor dat de dollar daalde, wat in het voordeel was van opkomende economieën. Ook de Turkse lira spon daar garen bij.

Tegelijkertijd is er echter het besef dat opkomende markten met een groot begrotingstekort, zoals Turkije, iets meer te lijden kunnen krijgen van een minimaal hogere Amerikaanse rente. Naarmate het Amerikaanse besluit naderbij komt kan zich dat wreken voor de lira.

Nieuwe regering

Een andere factor bij het verlies van de lira en de beursdaling was mogelijk de presentatie van de nieuwe Turkse regering, eveneens op 24 november. Zonder het incident met het Russische gevechtsvliegtuig was er beslist meer aandacht voor de introductie het nieuwe kabinet geweest, maar de samenstelling van de regering wordt daardoor niet minder belangrijk voor de toekomst van Turkije; in het bijzonder voor de toekomst van de Turkse economie.

Vooraf stond de vraag centraal wie er zeggenschap zou krijgen over het economiebeleid. Daarbij werden twee namen genoemd. Van voormalig vicepremier Ali Babacan, die eerder al supervisor over het economiebeleid was en van Berat Albayrak, de schoonzoon van president Erdogan.

De verrassing was dat het geen van beide werd. Albayrak zal weliswaar tot de regering toetreden, maar als energieminister. Babacan werd gepasseerd. Naar verluidt werd hem de post van minister van Buitenlandse Zaken aangeboden, maar weigerde hij die.

Simsek

In plaats van Babacan en Albayrak wordt voormalig minister van Financiën Mehmet Simsek als vicepremier de hoofdverantwoordelijke voor het economiebeleid. Simsek vormde samen met Babacan een duo dat onder buitenlandse investeerders vertrouwen genoot. Niet in de laatste plaats omdat beide zich inspanden om de onafhankelijke status van de Turkse Centrale Bank (TCB) in stand te houden.

Erdogan had graag gezien dat de TCB de rente drastisch had verlaagd, maar vond Babacan en Simsek daarbij telkens tegenover zich. Of Simsek zonder Babacan bestand is tegen Erdogans druk moet blijken. Zoals moet blijken of hij in staat is om de kar zonder Babacan te trekken in de ogen van buitenlandse investeerders.

Wat blijft is dat Simsek het met de steeds maar toenemende spanning in de regio en de voor opkomende economieën sowieso minder voordelige internationale omstandigheden, verre van eenvoudig zal hebben om de Turkse economie naar een hoger niveau te trekken.

Vertrouwelingen

Verder in de nieuwe regering veel vertrouwelingen van Erdogan, zoals Binali Yildirim (Transport), Yalcin Akdogan (vicepremier) en Efkan Ala (Binnenlandse Zaken).

Nieuw in een volledig uit de Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP bestaande regering is Tugrul Türkes. Hij verliet de Partij van de Nationale Beweging (MHP) nadat hij tegen de zin van de partijleiding vicepremier werd in een tijdelijke regering. Ook in de nieuwe regering wordt Türkes vicepremier.

Het nieuwe kabinet kent twee vrouwelijke ministers. Fatma Güldemet wordt verantwoordelijk voor milieu- en stedenbeleid, terwijl Sema Ramazanoglu op het ministerie van Familie en Sociale Zaken komt. Ramazanoglu draagt een hoofddoek en is daarmee de eerste minister in de geschiedenis van de Turkse Republiek met dit religieus getinte hoofddeksel. Vijftien jaar geleden jaar was dat nog volstrekt ondenkbaar geweest.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)