Erdogans lokaas voor een presidentieel systeem (COLUMN)

Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – De uitspraken van president Erdogan droegen de laatste jaren fors bij aan de polarisering binnen de Turkse samenleving. Een van de bevolkingsgroepen waar hij zich regelmatig tegen keerde waren de Alevieten, een islamitische minderheid waar ongeveer vijftien procent van de Turken en Koerden toe behoort.

De oorsprong van het Alevisme ligt in het sjiisme. In tegenstelling tot de strenge belijdenis daarvan in Iran, zijn Alevieten doorgaans echter erg seculier georiënteerd. Dit verklaart onder andere waarom zij overwegend op de seculier-nationalistische Republikeinse Volkspartij (CHP) stemmen. Die partij kent dan ook een sterk Alevitisch aspect. Met Kemal Kilicdaroglu werd een Aleviet leider van deze partij.

Paradox

Aan de band van de Alevieten met de CHP is een niet geringe paradox verbonden. De CHP was er tijdens de periode waarin de Turkse Republiek maar een partij kende namelijk verantwoordelijk voor dat Alevieten gediscrimineerd, vervolgd en vermoord werden.

Ook later waren Alevieten nog vaak het doelwit van geweld, en onder Erdogans Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) bleven ze stelselmatig gediscrimineerd worden. Erdogans laatdunkende opmerkingen over hen getuigen daarvan.

Recentelijk wordt in AKP-kringen echter over een ‘opening’ ten aanzien van de Alevieten gesproken. Zo zouden er plannen bestaan om de water- en energierekeningen van de ‘cemevi’, de gebedshuizen van de Alevieten, voortaan door het Presidium voor Religieuze Zaken (Diyanet) te laten betalen.

Dit zou op niets minder neerkomen dan een erkenning van de cemevi. Een doorbraak, want tot nu toe werden alleen moskeeën geaccepteerd als gebedshuizen voor moslims. Van betekenis is verder het plan om de religieuze leiders van de Alevieten voortaan op de loonlijst van Diyanet te plaatsen. Ook dat wijst in de richting van erkenning.

Voorstel

Premier Davutoglu zei recentelijk dat hij polarisering wil tegengaan. De timing van de Alevi-opening blijft echter bijzonder, want het nieuws erover verscheen nagenoeg parallel aan een voorstel van Erdogan aan de CHP.

Erdogan riep de CHP op 18 november tijdens een Tv-programma op om samen met de AKP een nieuwe grondwet te formuleren. Door de ruime meerderheid die de AKP en de CHP samen in het parlement hebben hoeft een voorstel in dit verband niet via een referendum aan de bevolking voorgelegd te worden.

De vervanging van de uit 1982 daterende grondwet staat in het middelpunt van de belangstelling sinds de verkiezingen van 1 november. Erdogan spreekt er sindsdien regelmatig over en maakt er geen geheim van dat het hem daarbij vooral gaat om de invoering van een presidentieel systeem.

Op zich is de CHP niet tegen een nieuwe grondwet – geen van de partijen in het parlement is dat. Voor een presidentieel systeem, waar Erdogan zoveel voordelen aan verbonden ziet, voelt de CHP echter niets. In plaats daarvan wil zij het bestaande parlementaire systeem verbeteren.

Referendum

Op de achtergrond van Erdogans voorstel aan de CHP speelt zijn overtuiging dat een nieuwe grondwet, inclusief een presidentieel systeem, zonder meer bij een volksraadpleging geaccepteerd zal worden.

Waar het op neerkomt is dat hij de CHP de kans geeft om een aandeel in de nieuwe grondwet te hebben, op voorwaarde dat zij het presidentieel systeem aanvaart. Anders wil de AKP het aan laten komen op een referendum over een nieuwe grondwet waar de CHP kant noch deel aan zal hebben.

Rekent Erdogan er op dat een Alevi-opening tot druk van binnenuit bij de CHP zal leiden om met zijn voorstel over een nieuwe grondwet in te stemmen? Als hij die indruk wil wekken is hij daarin geslaagd.

Hoe gaan de Alevieten binnen de CHP reageren? Zullen zij gecharmeerd zijn van de intentie bij de AKP om hen de erkenning wil geven die zij al zo lang wensen? Of denken ze: ‘Als de vos passie preekt, boer pas op je kippen’?

HDP

Een eventuele overeenkomst met de CHP over een nieuwe grondwet verlost Erdogan van een probleem. Dat wil zeggen, van het voor hem lastige feit dat de AKP zeventien zetels in het parlement tekort komt om zelfstandig tot een referendum op te kunnen roepen.

Mocht de CHP niet instemmen met Erdogans voorstel dan zou plan B kunnen bestaan uit een charmeoffensief richting de Koerdische basis van de Democratische Volkspartij (HDP). Dat lijk na alles wat er de afgelopen maanden gebeurd is onbegonnen werk, maar Erdogan zal bereid zijn tot heel wat kunst en vliegwerk om zijn presidentieel systeem te krijgen. Ook als daar lokaas aan te pas moet komen dat zijn weerga niet kent.

In 1992 tekende Turkije het handvest van de Raad van Europa over decentralisatie van bestuur. Tot nu voelden Turkse regeringen er niet voor om daar naleving aan te geven en de AKP deed dat tot op heden evenmin. In feite raakte het bestuur onder die partij alleen maar verder gecentraliseerd. In AKP-kringen wordt echter gefluisterd dat men daar verandering in wil brengen.

Autonomie

Decentralisatie van bestuur zou een lichte vorm van autonomie opleveren, en dat is precies waar de Koerden in Zuidoost Turkije warm voor lopen. Daarbij ligt het voor de hand dat de tegenprestatie zou bestaan uit instemming van de HDP met een referendum over een nieuwe grondwet, c.q. een presidentieel systeem.

Dit plaatst HDP-leider Selhattin Demirtas voor een dilemma. Zeker als de AKP het voorstel uitbreid met het aanbod van huisarrest voor PKK-oprichter Abdullah Öcalan, zullen er Koerden zijn die menen dat de prijs van een supermachtig presidentschap niet te hoog is.

Demirtas heeft zich radicaal uitgesproken tegen een presidentieel systeem, en er zijn Turken die HDP stemden omdat ze het in dat opzicht roerend met hem eens waren. Hun stemmen droegen ertoe bij dat de HDP de kiesdrempel haalde en in het parlement kwam. Daarom zou akkoord gaan met een presidentieel systeem voor Demirtas neerkomen op politieke zelfmoord. Het weerstaan van Erdogans verleidingen kan in de Koerdische gelederen echter tot onbegrip leiden.

Leyla Zana

Vooralsnog wijst niets op een toenadering tussen de AKP en de HDP. Onlangs drong de AKP nog aan op het opheffen van HDP-leidster Figen Yüksekdag, waarmee de weg vrij zou leggen naar haar vervolging.

Verder was er vorige week een rel rond HDP-afgevaardigde Leyla Zana. Aanleiding was de beëdiging van de parlementariërs in de nieuwe volksvertegenwoordiging. Iedere parlementariër dient daarbij dezelfde woorden uit te spreken, maar week Zana daarvan af en bracht het op een manier waarbij het overkwam dat Turkije meerdere naties kent.

De verontwaardiging was niet van de lucht bij de AKP. Daar vond men dat Zana de grondwet had geschonden door van de gebruikelijke eed af te wijken. Nogal hypocriet, aangezien Erdogan het vaak evenmin erg nauw neemt met de grondwet. Ondanks de constitutioneel aan zijn ambt verbonden onpartijdigheid heeft hij immers al verschillende malen ingegrepen binnen de dagelijkse politiek.

In ieder geval zal er nog veel moeten gebeuren wil de AKP de HDP voor zich kunnen winnen. Hoe zoet het lokaas ook is, Demirtas zal niet vergeten zijn dat hij maandenlang door Davutoglu en Erdogan als boksbal is gebruikt naar aanleiding van de PKK-aanslagen.

Davutoglu

In het scenario waarin de CHP en de HDP niet voor de verleidingen zwichten, bestaat de enige hoop voor de AKP uit de verzwakte Partij van de Nationale Beweging (MHP). Slaagt de AKP er echter niet om zeventien MHP-parlementariërs voor een referendum te winnen, dan zal Erdogan moeten accepteren dat er geen grondwet komt waar een presidentieel systeem deel van uitmaakt.

Op het eerste gezicht lijkt het niet eens erg veel uit te maken, want zoals zojuist beschreven is Erdogan niet vies van ingrepen in de politiek buiten de grondwettelijke grenzen van zijn positie. Verder zei hij eerder al dat het presidentieel systeem een feit is in Turkije, ook al staat er dan niets over in de grondwet. De oppositie kan daar hoog en laag over springen, maar met een parlementaire meerderheid voor de AKP legt er weinig in zijn weg. Van premier Davutoglu kan hij echter last hebben.

Babacan/Albayrak

Zoals eerder op Turksnieuws beschreven liet Erdogan doorschemeren dat hij het economiebeleid graag in handen zou geven van zijn schoonzoon Berat Albayrak. Davutoglu houdt daarentegen liever vast aan voormalig vicepremier Ali Babacan als economiesupervisor.

Speculaties over de vraag wie het gaat worden laaiden op tijdens de G-20 in Antalya. Albayrak was daar prominent en voortdurend aanwezig, terwijl Babacan maar heel kort langskwam.

Wordt het Albayrak, dan is het duidelijk dat Davutoglu zich naar de wensen van Erdogan heeft geschikt. Een compromis kan echter ook. Daarbij krijgt Albayrak zeggenschap over het economiebeleid, terwijl Babacan dan buitenlandminister wordt om buitenlandse investeerders niet de stuipen op het lijf te jagen. Geluiden in deze richting zijn de laatste tijd krachtiger geworden.

Of deze constructie gaat werken moet echter nog blijken. Babacan zat eerder op Buitenlandse Zaken, maar maakte daar geen overweldigende indruk. Als economiesupervisor deed hij het veel beter, terwijl Albayrak als het om economische inzicht gaat nog zo groen als gras is.

Zeker wanneer Albayrak Erdogans controversiële, op haargel verzotte, adviseur Yigit Bulut als mentor krijgt, is het de vraag in hoeverre Babacan als buitenlandminister een hernieuwd vertrouwen onder buitenlandse investeerders kan garanderen.

Krijgt Erdogan daar twijfels over en gaat hij alsnog voor Babacan, dan ontstaat de indruk dat hij toe heeft moeten geven aan Davutoglu. Dat zal hij willen vermijden, want het zou knagen aan zijn status van absoluut leider binnen de AKP, wat consequenties kan hebben voor een presidentieel systeem zonder ongrondwettelijke basis.

De beslissing over de samenstelling van het economic team hangt daarmee tussen landsbelang en eigenbelang.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)