Turkse media, hypocrisie en het ontslag van een columnist (COLUMN)

Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – De in Turkije regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) krijgt wereldwijd veel kritiek over de vervolging van journalisten en andere repressieve maatregelen tegen de media.

Deze week stond die kritiek verwoord in het EU-voortgangsrapport over Turkije. De Europese Commissie wilde niet dat het rapport voorafgaand aan de verkiezingen van 1 november zou verschijnen, omdat veel Europese leiders de mensenrechten in Turkije nu in de schaduw plaatsen van de opvang van Syrische vluchtelingen in dat land.

Op 9 november verscheen het voortgangsrapport alsnog en de kritiek op de AKP was zoals al verwacht werd niet mals.

Gülen

Veel minder aandacht is er buiten Turkije voor de hypocrisie bij een aantal mediagroepen, kranten en Tv-kanalen in Turkije die klagen over een gebrek aan vrijheid. De aan de beweging rond imam Fethullah Gülen verbonden kranten Bugün, Millet en Zaman, alsmede de Engelstalige variant daarvan: Today’s Zaman, zijn hier voorbeelden van.

De Gülen-beweging steunde de AKP tot circa 2011 nagenoeg onvoorwaardelijk. Aan de beweging verbonden kranten en Tv-kanalen stonden daardoor voorop onder de regeringsgezinde media. Dat veranderde toen Gülen in een conflict belandde met de toenmalige premier. Dat wil zeggen met de huidige president van de Turkse Republiek: Recep Tayyip Erdogan.

Naarmate het conflict in een regelrechte oorlog ontaardde transformeerden de Gülen-media van regeringsgezind tot uiterst kritisch ten opzichte van de regering.

Dit bleef niet zonder gevolgen. Vorige maand greep de regering in bij de kranten Bugün en Millet, van de met de Gülen-beweging sympathiserende familie Ipek. Beide dagbladen werden onder controle geplaatst van aan de AKP verbonden beheerders. Zij bepalen sindsdien het redactionele beleid van Bugün en Millet.

De familie Ipek kan zich bij mij niet in een grote populariteit verheugen. Dat komt met name door Koza Altin, een goudfabriek van de Ipeks in West-Turkije, die veel gevaar oplevert voor de plaatselijke bevolking. Dat maakt de door de AKP geïnitieerde maatregel bij de mediatak van de Ipek-onderneming echter niet minder afkeurenswaardig. Simpelweg omdat iedere vorm van repressie tegen de media verkeerd is; waar die media ook toe behoren.

Zaman

Zaman ontsnapte evenmin aan Erdogans toorn. Ooit schreef ik een blauwe maandag voor het Engelstalige Today’s Zaman. Nadat ik me uitgebreid in de Gülen-beweging had verdiept hield ik het daar echter snel voor gezien. Sindsdien heb ik vaak kritisch geschreven over Gülen en zijn volgelingen. In artikelen, maar ook in mijn in 2012 verschenen boek over de geschiedenis van de Turkse politiek.

Voor het conflict tussen Erdogan en Gülen werd ik over dat laatste vaak terechtgewezen door medestanders van de AKP. Zij vonden dat ik ‘de heer Gülen’ onrecht deed met mijn kritische opstelling. Nu hoor ik in dezelfde kringen ‘dat ze Gülen nooit gemogen hebben.’ Tja…

Ondanks mijn kritiek op de Gülen-beweging verdedigde ik Zaman toen de hoofdredacteur daarvan, Ekrem Dumanli, eind vorig jaar werd aangehouden. Ook nu weer omdat vrijheid voor media vooropstaat. Ik vind Zaman echter erg hypocriet als men daar op de bres springt voor persvrijheid. Daarvoor is de redactie van de krant in het verleden zelf veel te licht met het recht op vrijheid van meningsuiting omgesprongen.

Ergenekon

Ik heb het over de in 2008 op gang gekomen procedure rond Ergenekon, de vermeende seculiere samenzwering tegen de AKP en de Gülen-beweging. Aan de Gülen-beweging verbonden aanklagers lieten in dit verband journalisten vervolgen en Zaman verdedigde dat volledig.

Zaman stelde destijds dat journalisten niet vanwege hun journalistieke werk werden vervolgd, maar omdat ze lid waren van een ‘terroristische organisatie’. In werkelijkheid was hun enige ‘vergrijp’ dat ze kritiek hadden op de Gülen-beweging. Zelfs nadat aangetoond was dat bewijsmateriaal was vervalst bleef Zaman vasthouden aan de vervolgingen. De Gülen-beweging had daarmee een stevig aandeel in de omslag destijds van de aanvankelijke democratiseringen naar de autoritaire tendensen van tegenwoordig in Turkije.

Dit maakt het huidige pleidooi van de Gülen-media voor persvrijheid wrang en hypocriet. Het feit dat de Gülens media nu zelf onder druk staan verandert daar niets aan.

Het is op het ironische af dat de zojuist genoemde Ekrem Dumanli nu zelf het doelwit is van beschuldigingen omtrent terrorisme. Nadat Dumanli zoals gesteld vorig jaar werd aangehouden kwam hij kort daarna weer op vrije voeten. Later vertrok hij bij Zaman, maar kon daarmee niet voorkomen dat kort geleden een arrestatiebevel tegen hem werd uitgevaardigd. Hij wordt er onder andere van beschuldigd Gülens instructies doorgegeven te hebben aan de ‘Fethullah terreurorganisatie’ (of ‘FETÖ’, want zo noemt de AKP de Gülen-beweging tegenwoordig).

Staat binnen de staat

De regeringsgezinde kranten zijn niet minder hypocriet. Niet omdat ze aansluiten bij de door de AKP geuite beschuldiging dat de Gülen-beweging een staat binnen de staat vormde. Dat is op zich helemaal waar, gezien de invloed die Gülenisten tot een paar jaar geleden binnen justitie en politie wisten te verwerven. De hypocrisie schuilt in het feit dat de regeringsgezinde media eraan voorbijgaan dat de AKP dit jarenlang toestond.

De AKP ontwikkelde pas bezwaren tegen de machtspositie van de Gülen-beweging toen zij die niet meer nodig had bij het zuiveren van het kemalistische establishment uit de staat en Erdogan zelf alle macht daarover opeiste.

Gülens volgelingen binnen justitie sloegen daarop terug met een juridische procedure over corruptie in en rond de AKP. Het lijdt geen twijfel dat Gülen de AKP daarmee wilde beschadigen, al is er alle reden om aan te nemen dat de beschuldigingen over corruptie op zich vaak terecht waren.

De AKP sloot vervolgingen wegens corruptie uit en interpreteerde het initiatief van Gülens aanklagers daartoe als een poging tot staatsgreep. Zo kwam de Gülen-beweging in de rol van Ergenekon terecht en werd de aanklagers de beklaagden. Dit betekent dat Turkije binnenkort het tweede showtribunaal in acht jaar te wachten staat, waarbij Gülen zelf ook (ondanks een opsporingsbevel waarschijnlijk bij verstek) terecht zal staan.

Misleid

Uiteraard diende de AKP een verantwoording te vinden voor het feit dat zij Gülen jarenlang toestond zich in de staat te nestelen. De oplossing werd gevonden in het argument dat de AKP misleid werd door Gülen in de jaren van samenwerking.

Dat laatste is slap en doorzichtig, want zo naïef is de AKP echt niet. Ver voordat het fout ging tussen Erdogan en Gülen was al volstrekt duidelijk waar de in de VS woonachtige imam en zijn volgelingen mee bezig waren. Diverse journalisten leverden daar overtuigende argumenten over. De AKP was daar blind voor en stond zelfs toe dat deze journalisten door Gülens aanklagers achter de tralies werden gewerkt op beschuldiging van betrokkenheid bij de fantasiesamenzwering Ergenekon.

Erdogan steunde de vervolgingen hoogstpersoonlijk en sprak van een ‘papieren bom’ om de aantijging te onderstrepen dat de journalisten onder de Ergenekon-verdachten zich schuldig maakten aan terrorisme. Hij noemde zichzelf in dit verband zelfs ‘de aanklager namens de natie.’ Het is ongehoord dat hij hiermee wegkwam toen de veroordeelden in verband met Ergenekon na een nieuw proces vrijgesproken werden.

Omgekeerd zegt de Gülen-beweging nu misleid te zijn door de AKP. Maar eerder werd ook al veel gespeculeerd over Erdogans plannen voor de langere termijn. Gülen en zijn volgelingen hadden daar op hun beurt geen boodschap aan. De Fethullaci lieten Erdogan zijn gang gaan. Dat wil zeggen, zolang ze zelf geen last van hem hadden. Toen dat veranderde en hun eigen vrijheid onder druk kwam te staan sprongen ze plotseling op de bres voor het vrije woord. Zoals gesteld is dat een late roeping.

Hürriyet

Lang voordat Gülens media zich tegen de AKP keerden leverde Hürriyet al kritiek op de regeringspartij. Daarnaast stelde die krant zich kritisch op ten opzichte van de Gülen-beweging. Is Hürriyet daardoor minder hypocriet? Integendeel, al is het om andere redenen.

Hürriyet, dat evenals de Engelstalige versie Daily News (HDN) en het Tv-kanaal CNN-Türk tot de Dogan mediagroep behoort, werpt zich evenals Gülens kranten al op als verdediger van mediavrijheid en democratie. In het verleden liet Dogan zich echter betalen door regeringen die, evenmin als de AKP tegenwoordig, voorop liepen als het om het beschermen van mensenrechten ging.

Bovendien verdedigde Hürriyet vaak de militaire supervisie over de Turkse staat. Zoals in 1997 toen de militairen een democratisch tot stand gekomen regering naar huis stuurden (Gülen steunde de generaals toen overigens ook).

Nadat de AKP aan de macht werd gekomen ging het er niet minder dubbel aan toe bij Hürriyet. Toen een prominente AKP-politicus op de redactie kwam voor een interview stonden de ondernemersvrienden van eigenaar Aydin Dogan in de rij om te zien of ze vette contracten binnen konden slepen. De kritiek in Hürriyet op de AKP weerhield Dogan er niet van dit toe te staan.

Er is de laatste tijd veel te doen om Hürriyet, omdat die krant eveneens danig door de AKP onder druk wordt gezet. In september richtte een woedende menigte AKP-aanhangers vernielingen aan bij het redactiegebouw van Hürriyet in Istanbul. Vervolgens werd Hürriyet-columnist Ahmet Hakan het slachtoffer van een mishandeling door een aantal AKP-leden.

Voorafgaand aan de verkiezingen van 1 november staken geruchten de kop op dat Hürriyet de volgende krant zou zijn waar de AKP een maatregel tegen zou ontketenen.

Rond die tijd viel me op dat twee bepaald niet irrelevante kwesties rond de AKP en het regeringsbeleid opvallend genoeg volledig onbehandeld bleven in Hürriyet. Dat wekte toen al de indruk dat er angst heerst bij de redactie.

Deliveli

Eind vorige week werd de econoom en journalist Emre Deliveli ontslagen bij het aan Hürriyet verbonden Engelstalige HDN. Deliveli schreef al zeven jaar twee keer in de week een column voor HDN. Doorgaans analyseerde hij daarin de Turkse economie, maar soms kwamen ook andere onderwerpen bij hem aan de orde. Dat was het geval met het artikel dat hij op 5 november naar de redactie van HDN stuurde. Daarin wees hij op een analyse van de laatste verkiezingen door de Zweedse econoom Erik Meyersson.

Laatstgenoemde ging de conclusie dat bij de verkiezingen gefraudeerd werd uit de weg, maar viel desalniettemin een aantal merkwaardige feiten op in de cijfers daaromtrent. Daar herkende hij ‘een menselijke hand’ in.

Meyersson was er onder andere verbaasd over dat het aantal stemmers in Koerdische gebieden drastisch terugliep, terwijl dat elders juist toenam vergeleken met de verkiezingen op 7 juni.

Daarmee sloot Meyersson aan bij Bekir Agirdir, de directeur van de opiniepeiler Konda. Agirdir breekt met het na de verkiezingen ontstane beeld dat veel Koerdische stemmen die op 7 juni nog naar de Democratische Volkspartij (HDP) gingen op 1 november naar de AKP kwamen. In plaats daarvan verloor de HDP volgens Agirdir omdat in kleinere Koerdische steden aanmerkelijk minder werd gestemd dan voorheen.

Yetkin

Deliveli vond de analyse van Meyersson belangrijk genoeg om erop te wijzen. HDN-hoofdredacteur Murat Yetkin wilde daar echter niets van weten en weigerde de column waarin Deliveli dat deed.

Deliveli zocht vervolgens een andere bestemming voor zijn column. Die vond hij bij de Britse krant The Independent. Nadat het artikel daar verschenen was kreeg Deliveli van Yetkin te horen dat hij ontslagen was als columnist bij HDN.

Dit is een fikse aderlating voor HDN, want Deliveli is niet de eerste de beste. Hij studeerde summa cum laude af aan de Yale universiteit en werkte onder andere voor de Wereldbank, de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD) en de Turkse Centrale Bank.

Voor mij persoonlijk behoorde Deliveli tot een selecte groep HDN-columnisten die ik graag mocht lezen. Ik apprecieerde zijn scherpe analyses van de Turkse economie, maar ook de humor waarmee hij die onder woorden bracht.

Overname

‘Ik denk dat ze [de Dogan mediagroep] erg bang zijn voor een overname door de regering’, schreef Deliveli in een email die ik van hem ontving na zijn ontslag bij HDN. Zijn ontslag kan daarom beschouwd worden als een dosis crisismanagement (of wanhoopspoging) aan de kant van Dogan om een aanval door de AKP uit de weg te gaan.

Toch vraag ik me af waarom uitgerekend Deliveli weg moest, want andere HDN-columnisten steken hun kritiek op de AKP en Erdogan evenmin onder stoelen en banken. Te denken valt bijvoorbeeld aan de defensiespecialist van HDN, Burak Bekdil. Hij drijft in zijn columns regelmatig de spot met de AKP en Erdogan en doet dat op een toon waarmee columnisten in Turkije anno 2015 niet zelden vervolging wegens belediging riskeren.

Is Bekdil de volgende die ontslagen wordt bij HDN, of moest Deliveli het veld ruimen omdat de analyse van Meyersson waar hij naar verwees momenteel met een erg groot taboe omgeven is? Verder mag niet onvermeld blijven dat Deliveli eerder dit jaar in de regeringsgezinde krant Sabah van ‘verraad’ werd beschuldigd.

Hoe dan ook, Hürriyet/HDN doet aan zelfcensuur en dat is zonder meer een gevolg van de druk door de AKP op de buiten haar domein vallende media. Deliveli is ook niet de eerste journalist die daardoor zijn baan verliest bij een op zich niet AKP-gezinde krant. Eerder werd de kritische journalist Kadri Gürsel ontslagen door de krant Milliyet.

De angst regeerde in Turkije voorafgaand aan de verkiezingen, maar sindsdien is daar geen verandering in gekomen, ook niet binnen de redactielokalen. Er lijkt zelfs sprake van een volgende fase waarbij fundamentele vrijheden nog verder in het gedrang komen.

Een van de gevolgen is dat Deliveli’s humoristische columns niet meer in HDN zullen verschijnen. Ik zal ze missen en wens Emre veel sterkte in deze situatie.

Volg Peter Edel op Twitter