Een tijdelijke regering in Turkije (COLUMN)

Istanbul/Peter Edel (COLUMN) – Zondag 23 augustus liep de periode van 45 dagen af waarbinnen volgens de Turkse grondwet een coalitieregering gevormd had moeten worden. Dat die er niet zou komen was echter al duidelijk toen bleek dat de onderhandelingen tussen de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) en de Republikeinse Volkspartij (CHP) waren mislukt.

Premier Davutoglu klopte nog aan bij Devlet Bahceli, de leider van de Partij van de Nationale Beweging (MHP), maar die zei eerder al niets voor een coalitie met de AKP te voelen.

Davutoglu gaf daarop zijn opdracht terug aan president Erdogan. Volgens de grondwet had de op een na grootste partij, de CHP, vervolgens nog een poging mogen doen. Erdogan gaf de opdracht echter niet aan CHP-leider Kemal Kilicdaroglu en kondigde nieuwe verkiezingen aan voor 1 november.

Tijdelijke regering

Twee algemene verkiezingen binnen vier maanden is ook voor Turkije een nieuw fenomeen. De grondwet voorziet echter wel in een regeling over hoe het land voorlopig geregeerd moet worden in deze situatie. Dat wil zeggen, via een tijdelijke regering waarin alle partijen in het parlement op basis van de zetelverdeling ministeries toegewezen krijgen.

Dat zou neerkomen op tien zetels voor de AKP, zes voor de CHP en drie voor zowel de MHP, als de Democratische Volkspartij (HDP). De MHP bedankte echter eerder al voor deelname aan een tijdelijke regering en de CHP deed dat ook nadat de coalitiegesprekken op niets waren uitgelopen.

Motie

Het is misschien niet de slimste zet van de CHP en de MHP. Vooral omdat beide partijen een punt maken van corruptie binnen de AKP. Onlangs werd bekend dat de CHP een motie overweegt over de vervolging van president Erdogan naar aanleiding van het eind 2013 onthulde corruptieschandaal. Daarnaast zou deze motie betrekking hebben op het verdachte wapentransport van de nationale inlichtingendienst MIT naar Syrië begin 2014.

Deze motie wordt voorbereid door CHP-volksvertegenwoordiger Fikri Saglar. Eind jaren negentig viel hij op met zijn doortastende optreden in de onderzoekscommissie rond de Susurluk-affaire. Wanneer de CHP deel had genomen aan een tijdelijke regering, en daardoor zes ministeries toegewezen had gekregen, had Saglar waardevolle informatie kunnen bemachtigen die daar ligt opgeslagen. Bijvoorbeeld over corruptie bij aanbestedingen.

Na de verkiezingen van 7 juni deed weliswaar het gerucht de ronde dat de AKP veel archiefstukken liet vernietigen, maar het is niet aannemelijk dat contracten over aanbestedingen eveneens de versnipperaar in gingen. Dergelijke informatie loopt de CHP nu mis.

Tugrul Türkes

Ondanks de weigering van de CHP en de MHP om aan de tijdelijke regering deel te nemen verklaarde premier Davutoglu dat hij volksvertegenwoordigers van beide partijen zou benaderen om als ministers te dienen. De kans dat positief gereageerd zou worden op dit door de MHP als ‘onfatsoenlijk’ betitelde voorstel werd minimaal geacht.

Toch werd een door Davutoglu aangeboden ministerspost geaccepteerd door een MHP-volksvertegenwoordiger. Nota bene door Tugrul Türkes (zie foto bij dit artikel), de zoon van MHP-oprichter Alparslan Türkes. Een vicevoorzitter van de MHP, Edip Semih Yalcin, riep Tugrul Türkes op om onmiddellijk ontslag te nemen, of zich erop voor te bereiden dat hij uit de partij wordt gezet.

Het is op het moment van schrijven onbekend of en hoe Türkes daarop gereageerd heeft, maar dat hij op 1 november geen kandidaat zal zijn voor de MHP lijkt nu al vast te staan.
Hoe dan ook, dit zal steken bij de MHP.

De ministeries waar Davutoglu niemand voor kan vinden gaan volgens de grondwet naar specialisten afkomstig uit de wetenschap. En naar voormalige politici die niet aan een partij in het parlement verbonden zijn. Het valt te hopen dat dit niet tot de tijdelijke terugkeer in de politiek leidt van beruchte figuren uit de jaren negentig zoals de voormalige premiers Tansu Ciller en Mesut Yilmaz…

HDP

De enige partij die naast de AKP vasthoudt aan haar grondwettelijke recht om deel uit te maken van een tijdelijke regering is de pro-Koerdische HDP. Daardoor weet de AKP zich samen in een regering geconfronteerd met de enige partij waarmee het niet tot coalitiegesprekken kwam. Een partij bovendien die de laatste weken in extreme mate verketterd werd door Erdogan.

Dat de AKP zich uitgerekend met de HDP in een tijdelijke coalitie gedwongen ziet mag om deze redenen op z’n zachts gezegd ironisch genoemd worden. Het zal zeker niet het scenario zijn dat Erdogan voor ogen stond, al was dit risico verbonden aan zijn voorkeur voor nieuwe verkiezingen.

Grote kans dat de HDP niet lang van die tijdelijke regering deel uit zal maken. HDP-leider Selhattin Demirtas verwacht dat de AKP iedere gelegenheid zal aangrijpen om zijn ministers van zijn partij eruit te werken. Het eerste struikelblok is al in zicht, met de verlenging van de 4 oktober vorig jaar aangenomen motie die de Turkse strijdkrachten machtigt in Syrië en Noord-Irak op tereden. De HDP stemde vorig jaar tegen en belooft nu ook de dwarsligger te worden.

‘Onmogelijkheid van een coalitie’

Erdogan hoopt dat zijn AKP op 1 november de parlementaire meerderheid zal heroveren die zij op 7 juni, mede door toedoen van de HDP, kwijtraakte. Hij hoopt zelfs op zoveel stemmen dat de AKP zelfstandig een nieuwe grondwet kan formuleren, waardoor het onlangs eenzijdig door hem afgekondigde presidentieel systeem alsnog constitutioneel bevestigd kan worden.

Erdogan verwacht dat veel stemmers zijn argument zullen volgen over de ‘onmogelijkheid van een coalitie’ en dat zij daarom toch maar weer hun voorkeur voor de AKP kenbaar zullen maken.

Het zal Erdogan niet meevallen overtuigend over te komen, aangezien hij zelf de grootste hindernis was tijdens de coalitieonderhandelingen. De druk die hij op Davutoglu uitoefende om een coalitie uit te sluiten is evident. Als gevolg kon Davutoglu niet ingaan op twee belangrijke eisen van de CHP: dat Erdogan zich als president aan de grondwet houdt en dat het tot vervolging komnt van corrupte AKP-politici.

Kiesdrempel

Verder denkt Erdogan de winst naar zich toe te kunnen schuiven door de HDP onder de kiesdrempel te dwingen. Dat meent hij te kunnen bereiken door deze partij verantwoordelijkheid in de schoenen te schuiven voor de PKK-aanslagen van de laatste weken. Dat valt hem evenmin licht. Zo moet hij de oproepen negeren die Demirtas regelmatig richting de PKK doet om de wapens neer te leggen.

Nog lastiger wordt het voor Erdogan door de groeiende tendens in Turkije om niet de HDP, maar de AKP verantwoordelijk te houden voor het geweld in het zuidoosten van het land. Deze week sprak de broer van een bij een PKK-aanslag omgekomen militair zich tijdens de begrafenis woedend uit over de AKP en Erdogan. De man, die zelf militair is, kan nu disciplinaire maatregelen tegemoet zien. Maar hij reageert niet als enige zo. Bij andere uitvaartplechtigheden van slachtoffers van de PKK vielen soortgelijke reacties te noteren.

IS

De kans dat Erdogan de stemmen van religieuze Koerden terug kan winnen die de AKP op 7 juni aan de HDP verloor, dienen niet hoog ingeschat te worden. Erdogan nam weliswaar de aanzet tot het Koerdische vredesproces, maar maakte er in de weken voor 7 juni ook zelf een einde aan. Deze stemmers houden de AKP verder nog altijd verantwoordelijk voor de vernietiging van de Koerdische stad Kobani in Noord-Irak.

Veel Koerden blijven uitgaan van een pact tussen de AKP en de Islamitische Staat (IS). De verklaring door de AKP dat zij de strijd aan zal binden tegen IS maakte weinig indruk, en de overeenkomst met de VS in dit verband al evenmin. Tegenstrijdige verklaringen in Ankara en Washington werken veel twijfel in de hand en de AKP heeft in de tussenliggende tijd nog vrijwel niets tegen IS ondernomen.

Invallen op locaties in steden als Istanbul waarvan bekend is dat IS er strijders ronselt blijven uit. Zelfs een uit IS-kringen afkomstige video waarop Turkije de oorlog wordt verklaard en de ‘verovering van Istanbul’ wordt aangekondigd, kon de AKP daar niet toe motiveren.

Neo-Ottomaanse ideologie

Probeer op die manier maar eens Koerdische stemmen te winnen. Het onvermogen daartoe toont dat de neo-Ottomaanse ideologie van de AKP, waarin het acceptabel werd om met jihadisten in zee te gaan ten einde al-Assad uit Damascus te verdrijven, zich tegen Erdogan en zijn partij is gaan keren.

De meest realistische hoop voor Erdogan is dat de AKP (ultra)nationalistische stemmen kan binnenhalen die bij de vorige verkiezingen naar de MHP gingen. MHP-leider Devlet Bahceli staat onder druk binnen zijn eigen partij, omdat hij te oud en niet slagvaardig genoeg wordt gevonden. Dat kan in het voordeel van Erdogan werken. Daar staat tegenover dat veel ultranationalisten hem niet vergeven hebben met het Koerdische vredesproces te zijn begonnen

Economie

Erdogan heeft de wind tegen, ook in economisch opzicht. Jarenlang stelde royaal naar Turkije vloeiend buitenlandse kapitaal hem in staat om zich op de borst te slaan over het economiebeleid van de AKP. Maar de tijden zijn veranderd, want buitenlands geld verdwijnt zienderogen uit Turkije en leidt tot waardeverlies van de Turkse lira.

De negatieve gevolgen van dat laatste worden steeds meer voelbaar voor de lager gesitueerde groepen. De AKP probeert de gevolgen van prijsstijgingen met noodmaatregelen te beteugelen, maar zal het effect ervan op de beoogde winst bij de verkiezingen niet geheel kunnen wegnemen. In hoeverre de sociale programma’s van de AKP, in wijken en districten waar zij de meeste stemmen trekt, kunnen compenseren voor de economische problemen wordt steeds meer de vraag.

Peilingen

Alles bij elkaar opgeteld verrast het geenszins dat Erdogan volgens verkiezingspeilers niet zijn zin zal krijgen op 1 november. Turkse verkiezingspeilers hadden lang geen betrouwbare reputatie, maar omdat ze voorafgaand aan de verkiezingen van 7 juni aardig in de buurt zaten wordt aan hun bevindingen nu meer waarde gehecht.

Daarom is het van belang dat de uitslag op 1 november volgens de peilingen niet erg zal verschillen van die van 7 juni. Volgens de laatste peilingen zal de AKP slechts marginaal winnen. De meeste peilers zijn het er over eens dat het minder dan een procent zal worden. De enige peiler die daar vanaf wijkt houdt het zelfs op verlies voor de huidige regeringspartij.

Een procent winst is in ieder geval niet genoeg voor de AKP om de parlementaire meerderheid te heroveren, laat staan voor een presidentieel systeem.

Verkiezingspeiler Metropoll voorziet verder een marginale winst voor de CHP van een ruime half procent, terwijl de MHP ongeveer hetzelfde percentage verliest. De HDP wint 1,6 procent, wat pijn zal doen in het presidentieel paleis te Ankara.

Fuat Avni

Kortom, als de verkiezingspeilers wederom gelijk krijgen zal Erdogan op die eerste zondag van november geen jota opschieten. Toch toont hij zich er zeker van dat de AKP dan de winst naar zich toe zal trekken. Is dat bluf, rekent hij erop dat in twee maanden veel kan gebeuren, of houdt hij een geheim wapen achter de hand?

Het mysterieuze, doch overduidelijk aan de beweging van imam Fethullah Gülen verbonden Twitteraccount Fuat Avni suggereerde dat Erdogan de oorlog in Zuidoost Turkije tussen de PKK en de Turkse strijdkrachten aan wil grijpen om de verkiezingen in dat gebied te verhinderen. Als het uitgaansverbod dat daar nu op veel plaatsen al van toepassing is tegen die tijd nog geldt, zit er zelfs zeker een zekere logica in. Ga maar eens stemmen wanneer je de deur niet uit mag. Erdogan zou die situatie nog een extra aan kunnen zetten door de noodtoestand af te kondigen.

Het schrappen van de verkiezingen in Zuidoost Turkije zou uiteraard een zware slag betekenen voor de HDP, die het van stemmen uit de zuidoostelijke provincies moet hebben. Wanneer de verkiezingen op 1 november aan veel Koerden voorbijgaan zou dat door hen echter vertaald kunnen worden als een de facto scheiding tussen Koerdistan en Turkije!

Het behoeft weinig voorstellingsvermogen om in te zien wat hier de consequenties van kunnen zijn. Nu al verklaren Koerdische burgemeesters hun dorpen en steden autonoom (wat hen vervolgens op arrestatie komt te staan). Dat zal niet minder worden wanneer Koerden massaal van de verkiezingen worden uitgesloten. Een verdere geweldsescalatie ligt in dat geval eveneens in de lijn der verwachtingen.

Is Erdogan bereid de prijs van dergelijke gevolgen te betalen om zijn macht in stand te houden, dan wel uit te breiden, en om aan vervolging wegens corruptie te ontkomen? Binnen twee maanden zullen we weten of Fuat Avni het bij het rechte eind heeft.

Volg Peter Edel op Twitter

Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, Uitgeverij EPO, Antwerpen)