Istanbul/Peter Edel – Hij was 97 en lag er al een tijd slecht bij, maar afgelopen zondag kwam dan eindelijk een einde aan het leven van generaal Kenan Evren. In 1980 was Evren de leider van de meest bloedige militaire staatsgreep uit de geschiedenis van de Turkse Republiek. Hij beëindigde daarmee het politieke straatgeweld dat Turkije aan het einde van de jaren zeventig in de greep hield.
De straten werden rustiger na de staatsgreep, maar aan het geweld kwam geen einde. Het verplaatste zich slechts, naar de gevangenissen en politiebureaus. 650.000 Turken kwamen daar terecht en werden in veel gevallen gemarteld. Minstens 171 arrestanten bezweken daaraan.
Erdal Eren
In totaal werden 517 doodvonnissen uitgesproken door militaire rechtbanken, waarvan er vijftig werden uitgevoerd. Over de executie van de zeventienjarige Erdal Eren zei Evren: ‘moeten we hem dan te eten geven in plaats van ophangen?’ Evren zag de doodstraf als een probaat middel om de orde te handhaven.
Bijna 300 arrestanten stierven als gevolg van de erbarmelijke omstandigheden in gevangenissen. Veertien gevangenen kwamen om door een hongerstaking. In de beruchte gevangenis van Diyarbakir staken zeventien Koerdische gevangen zich in brand, met de dood als gevolg. De oorlog die de Koerdische PKK tegen Turkije begon kwam hierdoor in een stroomversnelling terecht.
Verder werden kranten gedurende 300 dagen verboden en 30.000 ambtenaren ontslagen omdat ze ‘verdacht’ waren. 14.000 Turken verloren hun nationaliteit om politieke redenen, terwijl er 30.000 om die reden hun land moesten ontvluchten. Alle politieke partijen werden verboden. De lijst van ingrijpende gevolgen van de coup van 1980 is te lang om op te noemen.
President
Evren werd president en bleef dat tot 1989. Hij trok zich terug in een militair vakantieoord in Marmaris, waar hij zich toelegde op het maken van naaktschilderijen. Pas in 2012 kwam een proces tegen hem op gang. Hij werd tot levenslang veroordeeld; toen hij overleed was hij in afwachting van een hoger beroep. Gezien zijn hoge leeftijd was dat proces een aanfluiting. Een waarheidscommissie over de periode rond 1980 had meer opgeleverd.
Dan had bijvoorbeeld veel aan het licht kunnen komen over de rol van de Amerikaanse inlichtingendienst CIA, die eind jaren zeventig samen met de Turkse ‘diepe staat’ de omstandigheden creëerde waaronder de staatsgreep plaats kon vinden. Aanwijzingen dat de ‘diepe staat’ een ‘strategie van de spanning’ volgde door de fascistische Grijze Wolven op linkse groepen af te sturen zijn er legio.
De grondwet die Evren in 1982 via een discutabel referendum afdwong drukt tot op heden een stempel op Turkije, met de kiesdrempel van tien procent die nu nog door de regerende Partij voor Gerechtigheid en Ontwikkeling (AKP) in ere wordt gehouden. Evren kan dan dood zijn, maar zijn mentaliteit als het om democratie gaat is nog altijd springlevend.
Religie
Evren meende de opkomst van de linkse beweging in Turkije tegen te kunnen houden door veel religieuze invloed op de samenleving toe te staan, met name binnen het onderwijs. Om die reden vond imam Fethullah Gülen dat Evren, ondanks wat hij verder had gedaan, een plaats in de hemel verdiende. Evren leverde de islamisten een voordeel op, daar ging het maar om.
Om dat religieuze aspect te benadrukken hield Evren tijdens toespraken een Koran in de hand. Hij was tot dan toe de enige president van de Turkse Republiek die dat deed. En zou dat blijven tot president Erdogan, want die zwaaide de laatste weken ook met de Koran bij het toespreken van de AKP-aanhang in het kader van de verkiezingen op 7 juni.
Aan de religieuze invloed op het onderwijs, zoals die in de jaren tachtig ontstond, kwam een (tijdelijk) einde in 1997, toen de generaals via hun ‘postmoderne coup’ terugdraaiden wat Evren was begonnen. Hoewel er bij deze machtsovername geen enkel slachtoffer viel ontstond voor de islamisten van de AKP zo het schrikbeeld bij uitstek.
Staatsbegrafenis
Evren overleefde het allemaal. Voor de Turken die de gevolgen van zijn staatsgreep aan den lijve hebben meegemaakt zal zijn dood geen dag te vroeg zijn gekomen. Voor hen is het een klap in het gezicht dat hij een officiële staatsbegrafenis kreeg.
Binnen de AKP waren wat verschillende geluiden hoorbaar. Minister van Ontwikkeling Cevdet Yilmaz vond het verkeerd om kwaad te spreken over de doden. Hüseyin Celik, een adviseur van premier Davutoglu, zag het anders en vroeg zich af: ‘zullen we het dan ook maar niet meer hebben over Hitler, Pinochet en Stalin?’
Hoe dan ook, Evren kreeg zijn staatsbegrafenis, een eer die deze dag tot een weinig verheffende pagina in de geschiedenis van de Turkse Republiek maakte. Al viel er niet aan te ontkomen, omdat hij nu eenmaal president was. Gelukkig waren regering noch een der politieke partijen aanwezig. Dat had er bij moeten komen.
Het meest opvallend vandaag was de stunt van Önder Aksakal, de leider van de Democratisch Links Partij (DSP). Hij bracht zijn condoleances over de dood van Evren over aan de Amerikaanse ambassade. Om zo nog eens op de rol van de VS bij de staatsgreep van 1980 te wijzen.
Volg Peter Edel op Twitter
Peter Edel is schrijver van De diepte van de Bosporus, een politieke biografie van Turkije (2012, uitgeverij EPO, Antwerpen)
